Όσοι αγαπούν τη ζωγραφική, έχουν σίγουρα συναντήσει το όνομά του. Γιώργος Παστάκας. Γεννημένος στη Φλώρινα το 1956, με σπουδές στη Royal Academy of Fine Artsτου Λονδίνου, έχει πραγματοποιήσει πληθώρα εκθέσεων στους πιο σημαντικούς χώρους τέχνης της Ελλάδας, ενώ έχει εκπροσωπήσει τη χώρα μας και σε διεθνείς διοργανώσεις. Οι θαυμαστές του Γιώργου Παστάκα γνωρίζουν τη μεγάλη επιρροή που ασκούν στο έργο του η βυζαντινή τέχνη αλλά και το τοπίο της Τήνου (το καλοκαίρι που μας πέρασε εγκαινίασε σειρά έργων του εμπνευσμένα από το τοπίο της Τήνου, με τίτλο «Ιερή Γη», στη Μοσχούλειο Σχολή).

Με την πρώτη του συγγραφική απόπειρα, τον «Δρόμο με τις εφτά πόρτες» (εκδόσεις Άρτεμις), αφενός προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τα οικογενειακά του τραύματα και αφετέρου μάς δίνει την ευκαιρία να διακρίνουμε άλλη μία μορφή που κυριαρχεί διακριτικά στα έργα του: είναι η επιβλητική γιαγιά του, η Νεβένα. Ο Γιώργος Παστάκας αφήνει για λίγο στην άκρη τα πολύχρωμα πινέλα του και αποφασίζει να «ζωγραφίσει» στο χαρτί, εξοπλισμένος μόνο με το στυλογράφο του και τη «γυμνή» ψυχή του. Αποκλειστικά στο Days of Art in Greece, ο Γιώργος Παστάκας μοιράζεται σκέψεις του γύρω από τη «γέννηση» αυτού του βιβλίου, αλλά και για τις καθοριστικές επιρροές του και την κατεύθυνση που παίρνει η τέχνη στα χρόνια της πολιτικής ορθότητας και της τεχνητής νοημοσύνης.

«Παλεύατε» καιρό με την ιδέα ενός μυθιστορήματος, ή ήταν κάποια αυθόρμητη απόφαση;

Πάλεψα. Ήταν η πιο δύσκολη περίοδος της ζωής μου και με αυτό τον τρόπο, κατόρθωσα και γνώρισα τη λύτρωση. Και επειδή ήμουν δεμένος με τη Νεβένα, γνωρίζοντας πόσο δύσκολη ήταν η ζωή της, η «εικόνα» της με κράτησε ώστε να προχωράω ένα βήμα τη φορά. Το βιβλίο ξεκίνησε να γράφεται το 2002 και ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι του 2022, με κάποιες αναμνήσεις που κατά περίεργο τρόπο μου έφερε μία γειτόνισσα, η «Κούλα» του βιβλίου μου, που συνάντησα τυχαία μετά από χρόνια στην Τήνο. Μου θύμισε εικόνες από την παιδική μου ηλικία, παιχνίδια και στιγμές που είχα ξεχάσει-όλα εκείνα που αναφέρω και στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου.

Η οικογένεια της Δημάνας, με τον πατριάρχη της οικογένειας. Από την Οχρίδα.

Το να καταγράφει κάποιος τα οικογενειακά του βιώματα, τον βοηθάει να πάρει απόσταση από αυτά ή να εξοικειωθεί περισσότερο μαζί τους;

Εγώ προσωπικά, όπως σου είπα, ένιωσα τη λύτρωση. Προσπαθούσα να βγάλω το δηλητήριο από πάνω μου και ταυτόχρονα ήθελα να καταγράψω μια πολύ δύσκολη ζωή, ενός ατόμου που με ενέπνευσε και με συγκίνησε. Κάπου ήθελα να δώσω κι ένα «χαστούκι» σε αυτούς που με πρόδωσαν με αυτό το βιβλίο. Ανά διαστήματα το έγραφα πολύ γρήγορα και όποτε πήγαινα να το ξαναδιαβάσω, μού ήταν πάρα πολύ δύσκολο, έκλαιγα.

Εκτός της κατάθεσης των βιωμάτων, παρεισφρέει και κάποιου είδους μυθοπλασία στην αφήγηση του βιβλίου σας; Εάν ναι, ποια η συνεισφορά της;

Η μοναδική μυθοπλασία που υπάρχει στο βιβλίο μου, εντοπίζεται στο κεφάλαιο όπου η Κία μυείται στο Μακεδονικό Αγώνα. Πρόκειται για τη σκηνή όπου γνωρίζεται με τον Κρητικό αγωνιστή, αλλά και ως προς την ίδια, στο τέλος του κεφαλαίου ενσωματώνονται όλες οι διαδόσεις σχετικά με το μυστήριο της εξαφάνισής της.

Ποιες ελευθερίες δίνει η φόρμα του μυθιστορήματος στον καλλιτέχνη; Σε έναν καλλιτέχνη, που όπως εσείς, έχει μάθει να εκφράζεται κυρίως μέσα από τη ζωγραφική;

Στην αρχή, τις πρώτες σελίδες προσπάθησα να τις μετατρέψω σε εικαστικό έργο. Μόνο ο λόγος, όμως, μπορούσε να ζωντανέψει τη φιγούρα της Νεβένας, των ανθρώπων που έζησε αλλά και τους ανθρώπους με τους οποίους μεγάλωσα εγώ. Είναι ένα ψυχογράφημα. Οι «επτά πόρτες» του τίτλου είναι οι επτά οικογένειες, είναι τα επτά αμαρτήματα, είναι οι επτά σφραγίδες. Είναι ένας αριθμός ιερός, ο οποίος εδώ με «ανίερο» τρόπο θεοποιείται και στο τέλος καθαγιάζει την πρωταγωνίστρια του βιβλίου.

Αριστερά η Νεβένα, σε ηλικία 14 ετών. Στο κέντρο η Τραγιανή κρατάει κρατάει το Στέφανο. Δεξιά η Πασχαλιά

Στις δικές σας μνήμες φαίνεται ξεκάθαρα πως κυριαρχεί η Νεβένα. Πώς επηρέασε η θρησκευτικότητά της το καλλιτεχνικό σας έργο;

Η Νεβένα πίστευε και δεν πίστευε. Κι αυτό το πέρασε και σε εμένα. Τη θυμάμαι να πηγαίνει στο ναό, όμως πάντοτε ήθελε να είναι μόνη της. Όταν έβλεπε ιερείς ή άλλους γύρω της, έφευγε. Ομοίως κι εγώ, όποτε θέλω να ζητήσω κάτι, δεν θέλω να υπάρχουν άλλοι γύρω μου. Θέλω να είναι μια μυστική, υπόγεια συνεννόηση. Το Υπέρτατο Ον, ακούει πάντοτε. Δεν χρειάζονται οι ενδιάμεσοι κρίκοι, χρυσά άμφια και άλλα παρόμοια. Ο άνθρωπος προσεύχεται σε οποιοδήποτε σημείο και κυρίως δεν μπορεί να ζήσει χωρίς πίστη. Είναι αδύναμος, είναι πολύ μικρός, και οι συμπτώσεις στη ζωή μας, ποτέ δεν είναι συμπτώσεις-υπάρχει μια άλλη δύναμη που μας καθοδηγεί. Κατά αυτό τον τρόπο, η Νεβένα είχε ένα δικό της κώδικα να επικοινωνεί με μία ανώτερη δύναμη που της έδινε κουράγιο να συνεχίσει, γιατί ήταν και πολλά τα τραύματα που είχε δεχτεί στη ζωή. Είχε θάψει δύο παιδιά μέσα σε δύο μήνες. Η Νεβένα ρωτάει το «γιατί», αλλά από εκεί και έπειτα σιωπά.

Ο γάμος της Νεβένας με τον Πέτρο

Ποια είναι η σημαντικότερη αγιογραφία και ποια τα κείμενα της εκκλησιαστικής λογοτεχνίας που έχουν διαπεράσει τη ζωγραφική και το λογοτεχνικό σας έργο;

Η βυζαντινή τέχνη είναι από τις μεγαλύτερες στιγμές όπου ο ίδιος ο Άνθρωπος μπόρεσε να συνδέσει το θείο με το ανθρώπινο στοιχείο, ώστε να μπορέσει να καταλάβει την παρουσία του θεού ή των Αγίων σε ετούτο τον κόσμο. Νομίζω ότι μέσω αυτής της τέχνης η ψυχή αναπτερώνεται. Στην παλαιολόγεια εποχή, η βυζαντινή τέχνη φτάνει στο αποκορύφωμά της και δεν είναι τυχαίο ότι ο Ρουμπλιόφ στη Ρωσία, όταν γίνεται μαθητής του Θεοφάνη, αναπτύσσει ακόμη περισσότερο την τέχνη της αγιογραφίας. Δυστυχώς, η Άλωση της Πόλης και η ημιμάθεια που επέφερε ο τουρκικός ζυγός, έφεραν τη βυζαντινή τέχνη σε δεύτερο επίπεδο. Από τα κείμενα, οι Ψαλμοί του Δαυίδ σε μετάφραση του Κάλβου είναι κάτι το οποίο με έχει συγκλονίσει. Κι άλλα κείμενα με συναρπάζουν. Η Αποκάλυψη του Ιωάννη. Οι λειτουργίες του Ρωμανού του Μελωδού. Η λειτουργία της Μεγάλης Παρασκευής-η Νεβένα τότε γινόταν ένα με τους νεκρούς. Ο Εκκλησιαστής, ακόμη, με αιχμαλωτίζει με την αμφισημία και την παραδοξολογία του- περιέχει και το ελληνικό και το εβραϊκό πνεύμα. Είναι κείμενο που κατάφερε να παραμείνει στον εκκλησιαστικό χώρο, δεν αποσιωπήθηκε.

Υπάρχουν λογοτεχνικά ή κινηματογραφικά έργα που σας εμπνέουν;

Λατρεύω πολύ την ποίηση και κυρίως το Ράινερ Μαρία Ρίλκε. Έπαιξε μεγάλο ρόλο το έργο του για μένα. Με βοήθησε στο να έχω υπομονή, γιατί όπως είπε και ο ίδιος «το έργο τέχνης για να μπορέσει να επιβιώσει πρέπει να μείνει σιωπηλό, μόνο ο χρόνος μπορεί να το κρίνει ή να το φέρει στην επιφάνεια». Έτσι ήταν και η πορεία μου στον εικαστικό χώρο αλλά και όσον αφορά στο βιβλίο. Περίμενα το χρόνο, ο οποίος θα μου έδινε την ελευθερία να μπορέσω να το βγάλω και να το δώσω στους άλλους ανθρώπους. Στον κινηματογράφο, εκείνοι που με έχουν επηρεάσει πάρα πολύ είναι ο Πιερ Πάολο Παζολίνι, ο Λουκίνο Βισκόντι, και γενικότερα ο ιταλικός νεορεαλισμός. Ιδίως ο Βισκόντι μπόρεσε και ζωντάνεψε μια εποχή με την παραμικρή της λεπτομέρεια, κάτι που δεν γίνεται πια στον κινηματογράφο. Ήτανε τέχνη για την τέχνη. Από την άλλη, με γοητεύει η απλότητα του Παζολίνι στο πώς κατάφερε από το τίποτα, με λίγους μόνο χωρικούς, και δημιούργησε ένα αριστούργημα, εικονογράφησε το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον. Ο Αντρέι Ταρκόφσκι είναι άλλη μια μεγάλη μορφή-με έργα σφραγίδες. Όλοι οι υπόλοιποι ακολουθούν. Όταν δουλεύω, ακούω πάντοτε την Πέμπτη Συμφωνία του Μάλερ. Για μένα είναι το αποκορύφωμα της μουσικής τέχνης.

Αριστερά η Άντσα, δεξιά η Νεβένα. Σε πένθος για το θάνατο του Λάζαρου. Από αριστερά τα μωρά: η Λιλή, ο Κώστας, στο κέντρο, στο ποδήλατο, ο Γιώργος της Νεβένας, η Μαρίκα και η Κατίνα

Βλέπουμε ομάδες ακτιβιστών σε πολλές γκαλερί ανά τον κόσμο, να «επεμβαίνουν» στα έργα τέχνης. Πώς θα σχολιάζατε αυτά τα περιστατικά;

Ο κόσμος έχει μίσος λόγω των πολιτικών αναταραχών. Αυτό δεν είναι παρέμβαση. Είναι κακούργημα. Πλέον κανακεύουμε τους βανδαλιστές, τούς αφήνουμε να βγάζουν τα απωθημένα τους πάνω σε κορυφαία έργα τέχνης καταστρέφοντάς τα. Διαιωνίζεται μια άρρωστη ατμόσφαιρα. Δυστυχώς πιστεύουν ότι για να γίνουν γνωστοί, πρέπει να κάνουν σε κάποιον ή σε κάτι κακό.

Πώς θα σχολιάζατε τους περιορισμούς που επιφέρει στον καλλιτέχνη η σύγχρονη πολιτική ορθότητα;

Η λογοκρισία δεν υπήρχε πάντα. Ο σκοταδισμός ξεκινάει από την περίοδο όπου κυριαρχεί η χριστιανική θρησκεία, παρερμηνεύοντας κάποια πράγματα πάνω στο Ευαγγέλιο της Πίστης. Ο άνθρωπος μέχρι τότε ήταν ελεύθερος. Ο Χατζιδάκις έλεγε ότι «η αμαρτία είναι βυζαντινή και ο έρωτας αρχαίος» .Οι πολιτικές καταστάσεις πλέον, το πρώτο πράγμα που δημιουργούν είναι οι ενοχές. Και τον καλλιτέχνη, η ενοχή δεν τον αφήνει να αναπνεύσει και να δημιουργήσει.

Ποιο το μέλλον των τεχνών υπό τη σκιά που φέρει η τεχνητή νοημοσύνη;

Με φοβίζει. Είναι κάτι που θα γίνει, αλλά δεν πιστεύω ότι γίνεται για καλό. Δηλαδή, θα περάσει ο κόσμος επισήμως στην περίοδο του σκοταδισμού. Η τέχνη δεν έχει καμία σχέση με όλα αυτά τα πράγματα. Στην τέχνη κάνεις είκοσι βήματα πίσω, για να μπορέσεις να κρατηθείς και να δημιουργήσεις. Η τεχνολογία και η επιστήμη, όμως, πάνε μπροστά. Εάν βοηθήσουν το βιοτικό επίπεδο του ανθρώπου, να βρίσκονται φάρμακα, να εξαλείφεται ο πόνος και οι πόλεμοι, ας το κατανοήσω. Όμως πολύ φοβάμαι ότι θα είναι για την καταστροφή και το τέλος μιας εποχής. Την τέχνη, παρόλα αυτά, δεν ξέρω αν θα μπορέσει να τη νικήσει η τεχνητή νοημοσύνη. Η τέχνη πάντοτε βρίσκει τον τρόπο να επιβιώνει.

Η αδερφή της Νεβένας, η Ιωάννα, μαζί με τον αρραβωνιαστικό της. Λίγο πριν εκείνος φύγει για την Αθήνα

Πώς καταφέρνετε να παραμένετε ένας «επίμονος κηπουρός» της τέχνης;

Δεν είμαι μόνος μου. Υπάρχουν δύο άτομα, η γυναίκα μου (Ράνια) και η κόρη μου (Βένια), που υπομένουν όλη τη ζωή μου. Χάρη στην υπομονή της γυναίκας μου, που κράτησε το τιμόνι, βρήκα δύναμη σε τρομερά δύσκολες ώρες. Σαν καλλιτέχνης, έχω έρθει για να αφήσω ένα χνάρι. Αν το πρώτο κύμα, θα το πάρει να χαθεί, έχει καλώς… Περισσότερο πρέπει να εκτιμάμε τους ανθρώπους που βρίσκονται πίσω από έναν καλλιτέχνη, δεν μπορεί να είναι μόνος του ένας δημιουργός. Η ψυχική κατάσταση του καλλιτέχνη είναι τέτοια που γνωρίζει συνέχεια διακυμάνσεις. Μία στα ουράνια και μία στα Τάρταρα. Πρέπει να έχει μία άγκυρα. Σε αυτό υπήρξα πολύ τυχερός.