H κυβέρνηση του Μεταξά επεδίωξε τον απόλυτο έλεγχο του τύπου και της ενημέρωσης, τη λογοκρισία και την δημιουργία ενός προπαγανδιστικού μηχανισμού.

Το δικτατορικό καθεστώς της 4^ης Αυγούστου επιβλήθηκε το 1936 ως απόρροια του κλίματος έντονης πόλωσης και αναταραχών των προηγούμενων ετών. Όπως συμβαίνει με όλα τα αυταρχικά καθεστώτα, έτσι και η κυβέρνηση του Μεταξά επεδίωξε τον απόλυτο έλεγχο του τύπου και της ενημέρωσης, τη λογοκρισία και την δημιουργία του προπαγανδιστικού μηχανισμού που θα προωθούσε τα ιδεώδη του Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού. Βέβαια ήδη κατά τη ταραγμένη περίοδο του μεσοπολέμου είχαν εφαρμοστεί απαγορεύσεις στην κυκλοφορία και διακίνηση εντύπων και περιοδικών που θα διέδιδαν «επικίνδυνες» ιδέες ενώ από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 και την ψήφιση του «Ιδιώνυμου» ο έλεγχος είχε γίνει ευρύτερος και αυστηρότερος.

Το καθεστώς της 4^ης Αυγούστου αυστηροποίησε και επέκτεινε τις απαγορεύσεις στον Τύπο. Το ρόλο αυτό ανέλαβε το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού που ιδρύθηκε τον Μάρτιο του 1937. Πρώτος υπουργός ανέλαβε ο Θεολόγος Νικολούδης δημοσιογράφος και πολιτικός που προερχόταν από το κόμμα των Ελευθεροφρόνων. Το νεοϊδρυθέν υπουργείο είχε τη «Διεύθυνση Εξωτερικού Τύπου» και τη Διεύθυνση Εσωτερικού Τύπου» με αρμοδιότητες όπως η διάδοση «ιδεολογικών αρχών εν τω πλαισίω των  Εθνικών παραδόσεων και επιδιώξεων», η εποπτεία «εφημερίδων, περιοδικών, βιβλίων και εντύπων εν γένει», «θεατρικών και κινηματογραφικών έργων», «διαλέξεων, δίσκων γραμμοφώνων ραδιοφωνικών εκπομπών  κλπ».  Με τον  Αναγκαστικό Νόμο του 1938 «περί τύπου» αυστηροποιήθηκε ο έλεγχος του τύπου και καθορίστηκαν οι ποινές για όσους «καταχρώνταν την ελευθεροτυπία» και στρέφονταν εναντίον του πολιτεύματος, του κυβερνήτη ή του βασιλιά.

Οι εφημερίδες της εποχής, συχνά εκουσίως, μετατράπηκαν σε εργαλεία προπαγάνδας του καθεστώτος. Ωστόσο, δεν έλειψε η παράνομη κυκλοφορία εντύπων που στρέφονταν εναντίον της δικτατορίας. Το ΚΚΕ έχοντας στοχοποιηθεί από τους διωκτικούς μηχανισμούς του κράτους συνέχισε να λειτουργεί στην παρανομία παράγοντας πολιτικά έντυπα. Παράνομες εκδόσεις γίνονταν και στο εξωτερικό, σε κέντρα με ελληνικό πληθυσμό. Χαρακτηριστικά παραδείγματα οι εφημερίδες Ελευθερία και Δημοκράτης στο Παρίσι και η Έκδοσις της Αντιδικτατορικής Οργανώσεως του εν Κύπρω και εν Αιγύπτω Ελληνισμού στη Λευκωσία.

Προφανώς τα έντυπα αυτά κυκλοφορούσαν υπό συνθήκες ανωνυμίας κυρίως στην Αθήνα και τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Οι περισσότερες προσπάθειες ήταν βραχύβιες και αντιμετώπισαν την καταστολή από τους διωκτικούς μηχανισμούς του κράτους.

Από το 1939 και την κήρυξη του πολέμου, αλλάζουν οι συνθήκες. Αν και κανένας από τους νόμους περί λογοκρισίας δεν καταργήθηκε, η επαπειλούμενη εμπλοκή της Ελλάδας και ο κίνδυνος του διαφαινόμενου πολέμου έφερε και την μεγαλύτερη υποστήριξή ή έστω ανοχή στην κυβέρνηση του Μεταξά. Η κήρυξη του πολέμου και οι πολεμικές επιχειρήσεις, όπως είναι φυσικό, καταγράφονταν στον τύπο με καθημερινές ανταποκρίσεις από το μέτωπο και τις διεθνείς εξελίξεις. Παράλληλα κυκλοφορούσαν μικρές εφημερίδες ανάμεσα στους στρατιώτες στις στρατιωτικές μονάδες του μετώπου. Μια ιδιαίτερη κατηγορία εντύπων ήταν τα σατυρικά έντυπα που κυκλοφόρησαν αποτυπώνοντας τον ενθουσιασμό που προκαλούσαν οι επιτυχίες του ελληνικού στρατού.  Οι γελοιογράφοι που τα προηγούμενα χρόνια είχαν υποστεί έντονη τη λογοκρισία, δραστηριοποιήθηκαν και πάλι θέτοντας στο στόχαστρο τους Ιταλούς και τον Μουσολίνι. Τα σατιρικά σκίτσα τους τυπώνονταν σε εφημερίδες αλλά και σε δελτάρια που έφταναν ως την Αλβανία. Βέβαια στόχος των γελοιογράφων παρέμεναν αποκλειστικά οι Ιταλοί αφήνοντας τους Γερμανούς στο απυρόβλητο, ένδειξη ότι η λογοκρισία συνέχιζε να λειτουργεί αφού η ελληνική κυβέρνηση και ο Μέταξας απέφευγαν την πρόκληση του Βερολίνου.

Ωστόσο, οι γερμανικές δυνάμεις εισέβαλαν στην Ελλάδα στις 6 Απριλίου 1941 και στην Αθήνα στις 27 Απριλίου. Άμεσα ο τύπος τέθηκε υπό τον απόλυτο έλεγχο των κατακτητών. Το κενό κάλυψαν τα παράνομα έντυπα που κυκλοφορούσαν αναλαμβάνοντας τη διακίνηση των ειδήσεων και την πληροφόρηση του κόσμου. Από το 1941 και έως την απελευθέρωση, κάθε έτος,  ο αριθμός των παράνομων εντύπων αυξανόταν εντυπωσιακά και συγκαταλέγεται στις πράξεις αντίστασης της περιόδου της Κατοχής. Αντιστασιακές οργανώσεις, πολιτικά κόμματα και νεολαίες, ένοπλες ομάδες έκαναν και κυκλοφορούσαν τις δικές του εκδόσεις.

srv-web1.parliament.gr

www.thinkfree.gr

ΦΕΚ α.φ. 93 / 1937
ΦΕΚ α.φ. 68 / 1938

ΜΕΛΕΤΗ: «Ο Παράνομος τύπος στις συλλογές των ΑΣΚΙ   (1936-1974). Από τη δικτατορία του Μεταξά στη Μεταπολίτευση.» Συντονίστρια: Ιωάννα Παπαθανασίου, Κοινωφελές ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας 2011