Αναστασία Κατσαρέλια, Mελετήτρια, Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος

Αντώνιος Μπαρνιάς, Δασολόγος Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.- Προϊστάμενος Μονάδας Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Σαμαριάς & Προστατευόμενων Περιοχών Δυτικής Κρήτης

Ελπίδα Περουλάκη, Μηχανικός Περιβάλλοντος Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α. Μονάδα Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Σαμαριάς & Προστατευόμενων Περιοχών Δυτικής Κρήτης

Οι ελαιώνες, εκτός της αξίας τους για τη λαϊκή ιστορία και το παραδοσιακό τοπίο της περιοχής, αποτελούν σημαντικό ενδιαίτημα για διάφορα είδη, συμπεριλαμβανομένου του κρητικού αίγαγρου.

Η σημασία των ελαιώνων. Η κατανομή, ο αριθμός, η ηλικία και το μέγεθος των ελαιόδεντρων. Η κατασκευή πανύψηλων αναβαθμίδων στις πλαγιές. Η δυσκολία της καλλιέργειας και της συγκομιδής. Η σημασία τους ως ενδιαίτημα του κρητικού αίγαγρου και άλλων ειδών άγριας πανίδας και χλωρίδας.

Καθώς εισέρχεται κανείς στον πυρήνα του Εθνικού Πάρκου Λευκών Ορέων θα εντυπωσιαστεί από το σπάνιας ομορφιάς τοπίο με τα επιβλητικά πεύκα και κυπαρίσσια, τα τρεχούμενα νερά και τα απόκρημνα βράχια που υψώνονται στις πλαγιές. Ωστόσο, μέσα σε αυτό το μοναδικό, φυσικό και άγριο, εκ πρώτης όψεως, περιβάλλον συνυπάρχει το ανθρώπινο στοιχείο.

Πριν την ανακήρυξη της περιοχής ως Εθνικού Δρυμού το 1962, μέσα στο φαράγγι της Σαμαριάς υπήρχε καθημερινή ανθρώπινη παρουσία. Πρόκειται για τους κατοίκους του οικισμού της Σαμαριάς και της Άνω Αγιάς Ρουμέλης οι οποίοι διαβιούσαν εκεί, και, μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων της καθημερινής ζωής, καλλιεργούσαν ελαιόδεντρα. Τα δέντρα αυτά, ακόμη και σήμερα, καλύπτουν σημαντικό μέρος των πλαγιών του φαραγγιού, κοντά στους εγκαταλελειμμένους οικισμούς, συνυπάρχοντας πλέον με πανύψηλα πεύκα και κυπαρίσσια. Τα πρωτοσυναντάει κανείς κατηφορίζοντας από το Ξυλόσκαλο, στην περιοχή της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου και στη συνέχεια πέριξ και νοτιότερα του οικισμού της Σαμαριάς, όπου υπάρχει ο μεγαλύτερος αριθμός τους. Αναπτύσσονται στα χαμηλά, πλάι στο ποτάμι, αλλά και ψηλότερα στις πλαγιές.

Χαρτογραφηθείσες επιφάνειες, ελαιοδέντρων και οπωροφόρων δέντρων, σε δορυφορικό υπόβαθρο.

Παλαιός οικισμός Σαμαριάς και εγκαταλελειμμένοι ελαιώνες.

Στην πλειοψηφία τους τα ελαιόδεντρα, σήμερα, αναπτύσσονται κάτω από πυκνή κομοστέγη πεύκων και κυπαρισσιών με αποτέλεσμα να μη γίνεται εύκολα αντιληπτή η ευρεία έκταση που καταλαμβάνουν. Εκτός από τις ελάχιστες επίπεδες εκτάσεις, η πλειοψηφία των ελαιόδεντρων αναπτύσσεται σε πρανή τα οποία έχουν διαμορφωθεί με λιθόκτιστες βαθμίδες. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι, παρά τις απότομες κλίσεις, είχε αξιοποιηθεί κάθε δυνατή διαθέσιμη περιοχή με γαιώδες έδαφος, πέριξ του παλαιού οικισμού, για τη διαμόρφωση βαθμίδων ή θυλάκων μεμονωμένων δέντρων.

Εντός του φαραγγιού η ποικιλία ελιάς που απαντάται είναι η τσουνάτη. Αναπτύσσεται σε δένδρο ύψους 6-8 μέτρων. Η ποικιλία αυτή είναι ανθεκτική στο ψύχος και καλλιεργείται σε υψόμετρο μέχρι 1.000 μέτρα (GAIApedia, 2017· ΥΠΑΑΤ, 2020).

Οι ελαιώνες της Σαμαριάς τράβηξαν το ενδιαφέρον του γνωστού φυσιολάτρη Πλυμάκη Αντώνη, σήμερα επίτιμου πρoέδρου του Ορειβατικού Συλλόγου Χανίων, ο οποίος, όπως αναφέρει στο βιβλίο του Μνήμες Σαμαριάς (2010), το 1962, έτος απαλλοτρίωσης της περιοχής, καταμετρήθηκαν συνολικά 1200 ελαιόδεντρα στην περιοχή του οικισμού της Σαμαριάς και της Άνω Αγιάς Ρουμέλης.

Ελαιόδεντρα σε λιθόκτιστες πεζούλες.

Ελαιόδεντρο σε λιθόκτιστο θύλακα.

Οι ελαιώνες, εκτός της αξίας τους για τη λαϊκή ιστορία και το παραδοσιακό τοπίο της περιοχής, αποτελούν σημαντικό ενδιαίτημα για διάφορα είδη χλωρίδας και πανίδας, συμπεριλαμβανομένου του κρητικού αίγαγρου (οι ντόπιοι κάτοικοι το αποκαλούν αγρίμι)

Ενήλικο (θηλυκό) και ανήλικο άτομο κρητικού αίγαγρου τρέφονται με πεσμένα φύλλα εντός του οικισμού της Σαμαριάς (Οκτώβριος 2020).

Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι η αξία των ελαιώνων της Σαμαριάς έχει αναγνωριστεί και από το Συμβούλιο της Ευρώπης, καθώς στην πρόσφατη απόφαση ανανέωσης του Ευρωπαϊκού Διπλώματος Προστατευόμενων Περιοχών, ορίζεται σαφώς ως όρος ανανέωσης, η σχεδίαση και εφαρμογή μέτρων ανάσχεσης της παρατηρούμενης εισβολής των πεύκων στους παλαιούς ελαιώνες που βρίσκονται απέναντι από τον οικισμό της Σαμαριάς (recommendation 3) (Council of Europe, 2019).

Με στόχο τη βελτίωση της κατάστασης των ελαιώνων και οπωρώνων που βρίσκονται πέριξ του παλιού οικισμού της Σαμαριάς, ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.) υλοποίησε, το διάστημα 2020-2021, τη δράση «Συμβουλευτική υποστήριξη για τη βελτίωση της καταλληλότητας του ενδιαιτήματος ειδών πανίδας στον Εθνικό Δρυμό Σαμαριάς», με χρηματοδότηση του Ε.Π. Υ.ΜΕ.ΠΕΡ.Α.Α., ΕΣΠΑ 2014-2020 και τη συνεργασία της μελετήτριας Δασολόγου-Περιβαλλοντολόγου Κατσαρέλια Αναστασίας, η οποία ανέλαβε την εκπόνηση του συγκεκριμένου πρότζεκτ.

Στο πλαίσιο των καταγραφών που πραγματοποιήθηκαν, το 2021, επιβεβαιώθηκε ο μεγάλος αριθμός των ελαιοδέντρων, ενώ, επίσης, πραγματοποιήθηκε εκτίμηση της ηλικίας τους. Ο υπολογισμός της ηλικίας γηραιών ελαιοδέντρων γίνεται συνήθως με τη μέθοδο της ραδιοχρονολόγησης, η οποία σε συνδυασμό με την κλασική μέθοδο της μέτρησης των ετήσιων δακτυλίων δίνει αρκετά καλά αποτελέσματα (Camarero et al., 2021). Μια συνήθης μέθοδος, ωστόσο, που χρησιμοποιείται για μια πιο αδρομερή εκτίμηση, αφορά στη χρήση των στοιχείων της περιμέτρου ή της μέγιστης ακτίνας του κεντρικού συμπαγούς κορμού, μετά από προσδιορισμό του μέσου ετήσιου ρυθμού ακτινικής ανάπτυξης του ελαιοδένδρου (Γιαννίρης, 2019· ΣΕΔΗΚ, χ.χ.· Τσαρούχα, 2011 από Μιχελάκης, 2002). Η πλειοψηφία των δέντρων της περιοχής μελέτης, λόγω του μεγέθους, του σχήματος και άλλων χαρακτηριστικών τους,

Υπεραιωνόβιο ελαιόδεντρο

Υπεραιωνόβιο ελαιόδεντρο

φανερώνουν ότι έχουν μια πολύ μεγάλη διάρκεια ζωής, η οποία φαίνεται ότι προσμετράται, για πολλά από αυτά, σε αρκετούς αιώνες. Υπάρχουν ελαιόδεντρα διαμέτρου 80 εκ., ακόμη και κάποια άτομα με διάμετρο >1 μ. Βάσει της προαναφερόμενης μεθοδολογίας, τα ελαιόδεντρα με διάμετρο 80-110 εκ. εκτιμώνται πως είναι ηλικίας 500-700 ετών.

Όπως αναμενόταν, κατόπιν σχετικής μεθοδολογίας που ακολουθήθηκε (διαίρεση ελαιώνων σε δειγματοληπτικές επιφάνειες (δ.ε.), εξέταση χαρακτηριστικών μεμονωμένων δέντρων (πυκνότητα κόμης-φύλλων, συμπτώματα τροφοπενίας, συμπτώματα βλαβών στον κορμό ή στα κλαδιά, ποσότητα ανθοφορίας κ.λπ.), εκτίμηση πυκνότητας της δασικής βλάστησης στην κάθε δ.ε., εδαφολογικές αναλύσεις) και μετέπειτα αξιολόγησης των δεδομένων πεδίου, αποδείχθηκε ότι η γενική κατάσταση των δέντρων είναι μη ικανοποιητική. Πρόβλημα αποτελεί η παρείσφρηση κυρίως πεύκων και δευτερευόντως κυπαρισσιών και πουρναριών, εντός των ελαιώνων. Το γεγονός ότι οι εκτάσεις, στην εδαφική τους επιφάνεια, είναι σχεδόν 100% καλυμμένες από πευκοβελόνες και παρουσιάζουν τόσο πυκνή συγκόμωση δασικών δέντρων, οδηγεί σε συνθήκες αυξημένης οξύτητας του εδάφους, καθώς και μειωμένης φωτοσυνθετικής λειτουργίας των φυτικών ειδών εντός της συστάδας, λόγω της σκίασης, με αποτέλεσμα η αναγέννηση οποιουδήποτε είδους χλωρίδας, ποώδους, φρυγανώδους, θαμνώδους ή δενδρώδους, να καθίσταται δυσχερής, ενώ τα υφιστάμενα είδη του υπορόφου, όπως τα ελαιόδεντρα, αντιμετωπίζουν δύσκολες συνθήκες ανάπτυξης. Σε αυτού του είδους τις επιφάνειες, παρατηρείται μικρή αναγέννηση κυπαρισσιών, σχεδόν μηδαμινή αναγέννηση πεύκων, άλλων θάμνων, φρυγάνων και ποωδών φυτών.

Στο πλαίσιο της εργασίας, τέλος, εξετάστηκαν μέτρα τα οποία μπορούν να ληφθούν για τη διατήρηση των ελαιώνων, συνυπολογίζοντας το θεσμικό πλαίσιο της προστατευόμενης περιοχής. Οι δράσεις αυτές περιλαμβάνουν καλλιεργητικά μέτρα περιποίησης ελαιοδέντρων, συμπεριλαμβανομένης της απομάκρυνσης ανταγωνιστικής βλάστησης.

Στα άμεσα σχέδια του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α. περιλαμβάνεται η αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας που πραγματοποιήθηκε για την υλοποίηση ήπιων διαχειριστικών δράσεων, με στόχο την ανάδειξη αλλά και προβολή των εγκαταλελειμμένων ελαιώνων και τη διατήρηση, τόσο ενός σημαντικού τύπου ενδιαιτήματος για την άγρια πανίδα του Εθνικού Δρυμού, όσο και της μνήμης των ανθρώπων που κατοικούσαν στην περιοχή τα παλαιότερα χρόνια και του καθημερινού τους μόχθου για επιβίωση σε αντίξοες συνθήκες, με σεβασμό και σε αρμονία με τη φύση.

Η παρούσα εργασία υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Υποέργου 1 της Πράξης Διαχειριστικές Δράσεις Προστατευόμενων Περιοχών, Ειδών και Οικοτόπων στην περιοχή ευθύνης του τέως Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς – Δυτικής Κρήτης και συγχρηματοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εθνικούς πόρους μέσω του Ε.Π. Υποδομές Μεταφορών, Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (Υ.ΜΕ.ΠΕΡ.Α.Α.) (κωδικός έργου: 5033240).

Βιβλιογραφικές πηγές:

• Camarero, J. J., Colangelo, M., Gracia-Balaga, A., Ortega-Martínez, M. A., & Büntgen, U. (2021). Demystifying the age of old olive trees. Dendrochronologia, 65. https://doi.org/10.1016/j.dendro.2020.125802
• Council of Europe (2019). Resolution CM/ResDip(2019)9 on the renewal of the European Diploma for Protected Areas awarded to the Cretan White Mountains National Park, Samaria (Greece) (Adopted by the Committee of Ministers on 21 November 2019 at the 1361st (Budget) meeting of the Ministers’ Deputies). Available at: https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectId=090000168098d07e
• Γιαννίρης, Η. (2019). Μια πρώτη εκτίμηση της ηλικίας αιωνόβιων ελαιοδέντρων στην Ικαρία, σε σύγκριση με άλλες μεσογειακές περιοχές (Λακωνία, Πορτογαλία, Κέρκυρα, Ιταλία, Κρήτη, Κύπρο).

Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση:

https://www.academia.edu/41079477/Μια_πρώτη_εκτίμηση_της_ηλικίας_αιωνόβιων_ελαιοδέντρων_στην_Ικαρία_σε_σύγκριση_με_άλλες_μεσογειακές_περιοχές_Λακωνία_Πορτογαλία_Κέρκυρα_Ιταλία_Κρήτη_Κύπρο

• Κατσαρέλια, Α. (2021) «Συμβουλευτική υποστήριξη για τη βελτίωση της καταλληλότητας του ενδιαιτήματος ειδών πανίδας στον Εθνικό Δρυμό Σαμαριάς» του Υποέργου 1 «Ανάπτυξη και προστασία περιοχών Δικτύου Natura 2000 Δυτικής Κρήτης» της πράξης «Επιχορήγηση του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς για δράσεις διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών, ειδών και οικοτόπων» Φάση Α΄ Καταγραφή υφιστάμενης κατάστασης ελαιώνων και οπωρώνων Φαραγγιού Σαμαριάς, παραδοτέο Ι. Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς – Δυτ. Κρήτης. Χρηματοδότηση Ε.Π. Υ.ΜΕ.ΠΕΡ.Α.Α.
• Κατσαρέλια, Α. (2021) «Συμβουλευτική υποστήριξη για τη βελτίωση της καταλληλότητας του ενδιαιτήματος ειδών πανίδας στον Εθνικό Δρυμό Σαμαριάς» του Υποέργου 1 «Ανάπτυξη και προστασία περιοχών Δικτύου Natura 2000 Δυτικής Κρήτης» της πράξης «Επιχορήγηση του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς για δράσεις διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών, ειδών και οικοτόπων» Φάση Β΄ Προτεινόμενα διαχειριστικά μέτρα βελτίωσης ελαιώνων και οπωρώνων Φαραγγιού Σαμαριάς, παραδοτέο ΙΙ. Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς – Δυτ. Κρήτης. Χρηματοδότηση Ε.Π. Υ.ΜΕ.ΠΕΡ.Α.Α.
• Παμπουχίδου, Γ., Μαστοειδής: Η δεύτερη αρχαιότερη ποικιλία ελιάς στον Ελλαδικό χώρο. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.olivenews.gr/el/episthmh/kalliergeia/mastoeidis-i-deyteri-archaioteri-poikilia-elias-ston-elladiko-choro
• Πλυμάκης, Α. (2010). Μνήμες Σαμαριάς. Το φαράγγι και οι άνθρωποί του στο πέρασμα των αιώνων.
• Σύνδεσμος Ελαιοκομικών Δήμων Κρήτης (ΣΕΔΗΚ) (χ.χ.). Προσδιορισμός ηλικίας. Έργο: Ο πολιτισμός της ελιάς από την Κρήτη στην Κύπρο. Πρόγραμμα INTERREG IIIΑ Ελλάδα – Κύπρος 2000-2006. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://polelia.sedik.gr/age.html
• Τσαρούχα, Ε. (2011). Ανάλυση και αξιολόγηση του τοπίου αρχαίων ελαιώνων στη Μεσόγειο. Προστασία, διατήρηση και ανάπτυξή τους ως προστατευόμενες περιοχές. Μεταπτυχιακή διατριβή. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://ikee.lib.auth.gr/record/128426/files/tsaroucha.pdf
• ΥΠΑΑΤ (2020). Προδιαγραφές προϊόντος, Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1151/2012 του Συμβουλίου. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.minagric.gr/images/stories/docs/agrotis/POPPGE/2020/prodiagrafes_kriti_070920.pdf