H ουσιαστική ενημέρωση του κοινωνικού συνόλου, σε συνδυασμό με την εκπαίδευση ανθρώπινου δυναμικού εξειδικευμένου και καταρτισμένου ώστε να παρέχει λύσεις στα κρίσιμα περιβαλλοντικά ζητήματα, είναι αποφασιστικής σημασίας για το μέλλον του πλανήτη.

Η ανάγκη για βιώσιμη ανάπτυξη χωρίς κατάχρηση των φυσικών πόρων του πλανήτη και με μακροπρόθεσμη προοπτική είναι πλέον γεγονός. Οι συνέπειες της εκπομπής μεγάλων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα και η συμβολή της στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και την κλιματική αλλαγή είναι γνωστή, όπως και η ανάγκη για λύσεις με το βλέμμα στο μέλλον και αίροντας την εμμονή για βραχυπρόθεσμο κέρδος. Προς αυτή την κατεύθυνση μπορεί να συμβάλει με πληθώρα τρόπων η σύγχρονη τεχνολογία, που προοδεύει ταχύτατα και σταδιακά καθιστά εμφανές, τόσο για το ευρύ κοινό όσο και για τη βιομηχανία, ότι οι βιώσιμες πρακτικές σε τομείς όπως είναι τα συστήματα ηλεκτρικής ενέργειας, η γεωργία, η κτηνοτροφία, και ο σχεδιασμός κτιρίων και πόλεων, εκτός από φιλικές προς το περιβάλλον, είναι μακροπρόθεσμα και περισσότερο αποτελεσματικές και κερδοφόρες. Σίγουρα το αρχικό κόστος μετάβασης από ένα παλαιό σύστημα σε ένα νέο είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που αποτρέπουν και καθυστερούν την αλλαγή στη βιομηχανία. Ωστόσο, οι καταστροφικές συνέπειες για το περιβάλλον που έχουν κάποιες από τις παλαιότερες πρακτικές, καθώς και οι αυξανόμενες ανάγκες του πλανήτη σε ενέργεια και τροφή, δείχνουν πλέον ότι η μετάβαση σε νέες λύσεις και τεχνικές είναι αναπόφευκτη και πρέπει να επιταχυνθεί.

Όσον αφορά το εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα της ενέργειας, σε ένα βήμα προς τη μείωση της καύσης υδρογονανθράκων μπορούν να συνεισφέρουν τα ‘ευφυή δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας’, τα οποία αντί να παρέχουν ηλεκτρικό ρεύμα μονόδρομα, μεταφέρουν αμφίδρομα ενέργεια και πληροφορία σχετικά με τη ζήτηση και την κατανάλωση του ρεύματος. Τα δεδομένα που θα λαμβάνουν με αυτόν τον τρόπο οι πάροχοι ηλεκτρικής ενέργειας επιτρέπουν την καλύτερη διαχείριση και κάλυψη των ενεργειακών αναγκών των πελατών, την πιο γρήγορη λύση τυχόν προβλημάτων στο δίκτυο αλλά και την ευκολότερη ένταξη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο σύστημα.

Αντίθετα με το παραπάνω, δηλαδή στην προσπάθεια ανεξαρτητοποίησης από τα μεγάλα τοπικά και εθνικά δίκτυα ηλεκτρικού ρεύματος, μια λύση που προτείνεται είναι η δημιουργία μικροδικτύων (microgrids) τοπικής παραγωγής ενέργειας με τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Με χρήση τεχνολογιών όπως είναι το διαφανές φωτοβολταϊκό γυαλί που δεν εμποδίζει την ορατότητα και μοιάζει με κοινό παράθυρο, ή φωτοβολταϊκών πάνελ σε σχήμα κεραμιδιών, είναι δυνατός ο σχεδιασμός αυτόνομων ενεργειακά κτιρίων με πολύ χαμηλές εκπομπές CO₂. Στο πλαίσιο της Συμφωνίας του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή, πλήθος πόλεων σε όλο τον κόσμο έχει ήδη δεσμευτεί να ελαχιστοποιήσει τις εκπομπές άνθρακα των δημόσιων κτηρίων τους κατά αυτόν τον τρόπο.

Μια αντίστοιχη πρωτοβουλία με στόχο τη μείωση του αποτυπώματος άνθρακα είναι ο επανασχεδιασμός του τρόπου που λειτουργούν ενεργειακά οι ανθρώπινες κατοικίες σε μεγάλη κλίμακα, ξεκινώντας από μικρές κοινότητες όπως είναι το Trent Basin στο Ηνωμένο Βασίλειο. Με τη χρήση τεχνολογιών όπως του ‘ψηφιακού διδύμου’ ενός κτιρίου ή μιας κοινότητας, τη δημιουργία δηλαδή ενός ψηφιακού μοντέλου και την χρήση δεδομένων παραγωγής και κατανάλωσης ηλεκτρικού ρεύματος, θερμοκρασίας, κ.α., είναι δυνατός ο πειραματισμός και οι προσομοιώσεις και άρα η παραγωγή συμπερασμάτων για τα φυσικά κτίρια, με στόχο τη βελτιστοποίηση της χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για την παροχή θέρμανσης και ηλεκτρικής ενέργειας. Παράλληλα, η συγκεκριμένη τεχνολογία επιτρέπει την οπτικοποίηση και παρουσίαση αυτών των δεδομένων σε 3D ψηφιακά μοντέλα, συμβάλλοντας έτσι στην περαιτέρω εξοικείωση των κατοίκων με τη βιωσιμότητα και την αειφορία.

Ένα ακόμα φλέγον ζήτημα είναι αυτό της γεωργίας και κτηνοτροφίας, μιας βιομηχανίας που απαιτεί τεράστιες ποσότητες νερού και ενέργειας, παράγει ρύπους και καταστρέφει μεγάλες εκτάσεις εδάφους λόγω της έντονης χρήσης φυτοφαρμάκων. Βιώσιμες πρακτικές γεωργίας που στοχεύουν την αύξηση της βιοποικιλότητας και στην υγεία και ποιότητα του εδάφους, και άρα μακροπρόθεσμα σε μεγαλύτερη παραγωγή με λιγότερες επεμβάσεις, μπορούν να εφαρμοστούν σε συνδυασμό με τεχνολογικές λύσεις όπως εκείνες που χρησιμοποιούνται στην Ολλανδία, μια μικρή χώρα που αποτελεί όμως τον δεύτερο μεγαλύτερο παγκόσμιο εξαγωγέα τροφίμων –με βάση την αξία των εξαγωγών–, μετά τις ΗΠΑ. Αν και έχουν σίγουρα περιθώρια βελτίωσης όσον αφορά στην ενέργεια, τα θερμοκήπια της Ολλανδίας μεγιστοποιούν την αποδοτικότητα και την παραγωγή τους ανά τετραγωνικό μέτρο καταναλώνοντας λιγότερους πόρους (κυρίως νερό), χρησιμοποιώντας νέες τεχνολογικές λύσεις. Με συνεχείς πειραματισμούς και λεπτομερή έλεγχο όλων των παραμέτρων που καθορίζουν τις κλιματικές συνθήκες στο εσωτερικό των θερμοκηπίων, καθώς και με τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης (‘climate computers’) που παρακολουθεί τη συμπεριφορά των φυτών και προσαρμόζει συνεχώς τις συνθήκες, επιτυγχάνεται η μεγιστοποίηση της παραγωγής. Εκτός από τρόφιμα, όμως, η Ολλανδία εξάγει και τη γνώση που παράγει σε αυτόν τον τομέα, οργανώνοντας συνέδρια όπως το GreenTech.

Η εκπαίδευση και η διάδοση της τεχνογνωσίας σχετικά με το περιβάλλον είναι κρίσιμη. Στη χώρα μας, ένας μεγάλος αριθμός προσφερόμενων Προγραμμάτων Μεταπτυχιακών Σπουδών έρχεται να καλύψει αυτή την ανάγκη.

Αναφορικά με τη γεωργία αλλά και με την γενικότερη διαχείριση και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, υπάρχουν μεταπτυχιακά όπως «Φυτιατρική και Περιβάλλον» του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, «Βιώσιμη Αλιεία, Υδατοκαλλιέργεια» του Πανεπιστημίου Πατρών, «Ανάλυση και Διαχείριση Ανθρωπογενών και Φυσικών Καταστροφών» του Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ελλάδος (ΔΙ.ΠΑ.Ε.) και της Πυροσβεστικής Ακαδημίας, «Στρατηγικές Διαχείρισης Περιβάλλοντος, Καταστροφών & Κρίσεων» του ΕΚΠΑ, καθώς και σεμινάρια και προγράμματα αγροτικής επαγγελματικής Εκπαίδευσης από τον Ελληνικό Γεωργικό Οργανισμό (ΕΛΓΟ) «Δήμητρα», τον Οργανισμό «Νέα Γεωργία Νέα Γενιά» και το Κτήμα Συγγρού.

Στο θέμα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού του χώρου με τη χρήση νέων τεχνολογιών αναπτύσσονται μεταπτυχιακά προγράμματα όπως «Αρχιτεκτονική και Αστικός Σχεδιασμός: Μεσογειακά Μέλλοντα – Πράσινη Συμφωνία» του Πανεπιστημίου Πατρών, «Γεωπληροφορική και Γεωχωρικές Τεχνολογίες» του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου, «Εφαρμοσμένη Γεωγραφία και Διαχείριση του Χώρου» του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, «Ανθρωπογεωγραφία, Ανάπτυξη και Σχεδιασμός του Χώρου» του Πανεπιστημίου Αιγαίου  και «Κλιματική Κρίση και Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών» του Πανεπιστημίου Πειραιώς.

Όσον αφορά στα ενεργειακά συστήματα και τη βιώσιμη ανάπτυξη, εκπαιδευτικά ιδρύματα όπως το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος, το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, και το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο προσφέρουν πλήθος προγραμμάτων σπουδών, όπως «Αειφορική Διαχείριση Υδατικού Περιβάλλοντος», «Συστήματα Αξιοποίησης Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας», «Ανάλυση και Διαχείριση Ενεργειακών Συστημάτων», «Βιώσιμη Διαχείριση Περιβαλλοντικών Αλλαγών και Κυκλική Οικονομία», «Ευφυή Δίκτυα Ηλεκτρικής Ενέργειας», «Ενεργειακά Συστήματα», «Ενεργειακά και Περιβαλλοντικά Έργα», «Βιώσιμη Ανάπτυξη», αλλά και «Τεχνολογία Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου».

Οι προκλήσεις που θέτουν όλα τα παραπάνω από νομοθετική, οικονομική και επιχειρηματική άποψη είναι επίσης ιδιαίτερα σημαντικές, και καλύπτονται από μεταπτυχιακά προγράμματα όπως «Βιοοικονομία: Βιοτεχνολογία και Δίκαιο» και «Δίκαιο της Ενέργειας, Επιχειρήσεις, Ρυθμιστική και Ενεργειακή Πολιτική» του ΔΙ.ΠΑ.Ε., «Επιχειρηματικότητα και Συμβουλευτική στην Αγροτική Ανάπτυξη» του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών και «Ενεργειακές και Περιβαλλοντικές Επενδύσεις» του ΠΑΔΑ.

Τέλος, τονίζοντας τη σημασία της παροχής εκπαίδευσης για τα το περιβάλλον, την κλιματική αλλαγή και τις συνέπειες της, και την ανάγκη βιώσιμου μακροπρόθεσμου σχεδιασμού, ιδιαιτέρως σημαντικά είναι μεταπτυχιακά προγράμματα όπως «Εκπαίδευση για την Αειφορία και το Περιβάλλον» του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και «Περιβάλλον και Υγεία. Διαχείριση Περιβαλλοντικών Θεμάτων με Επιπτώσεις στην Υγεία» της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, αλλά και το ερευνητικό έργο για το περιβάλλον που διεξάγεται από φορείς όπως το Μουσείο Χέλμη Φυσικής Ιστορίας στη Ζάκυνθο και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης. Η συνεχής και ουσιαστική ενημέρωση του κοινωνικού συνόλου, σε συνδυασμό με την εκπαίδευση ανθρώπινου δυναμικού εξειδικευμένου και καταρτισμένου ώστε να παρέχει λύσεις στα κρίσιμα περιβαλλοντικά ζητήματα, είναι αποφασιστικής σημασίας για το μέλλον του πλανήτη.

Παράλληλα όμως με το σημαντικότατο επιστημονικό, ερευνητικό και εκπαιδευτικό έργο που διεξάγεται σε αυτά τα γνωστικά πεδία, ο προβληματισμός σχετικά με την κλιματική αλλαγή και τις καταστροφές που προκαλεί -και όσες αναμένεται να προκαλέσει- έχει διεισδύσει στο σύνολο της κοινωνίας και έχει εκφραστεί από πλήθος καλλιτεχνών. Εκθέσεις όπως η NATURA TRANSITA (‘ΦΥΣΗ ΣΕ ΜΕΤΑΒΑΣΗ’) , μια έκθεση περιβαλλοντικής φωτογραφίας του Γιάννη Τζώρτζη στην γκαλερί a.antonopoulou.art και η έκθεση Portals | Πύλη του ΝΕΟΝ με 59 καλλιτέχνες από 27 χώρες αποτυπώνουν την ανησυχία και τον στοχασμό πάνω σε έννοιες όπως η αλλαγή, η μετάβαση από μια κατάσταση σε μια άλλη και η ανατροπή της κανονικότητας αναφορικά με τη φύση αλλά και την κοινωνία.

Danh Võ – Untitled, 2021 (λεπτομέρεια) – Portals

Γιάννης Τζώρτζης – Νέα Νότια Ουαλία-Αυστραλία – NATURA TRANSITA