Κάποτε, αρκετά χρόνια πριν από την εποχή του doping και της εμπορευματοποίησης του αθλητικού ιδεώδους, οι Αρχαίοι Έλληνες έδιναν ως έπαθλο στους νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων ένα μήλο. Μετά από τους 6ους Ολυμπιακούς Αγώνες όμως, καθιερώθηκε ως έπαθλο ο κότινος, το στεφάνι από ελιά. Γιατί υπερίσχυσε η ελιά έναντι του μήλου; Τι το τόσο σημαντικό είχε η ελιά ώστε στην Αρχαία Αθήνα να καθιερώσουν την ποινή του θανάτου για όποιον ξερίζωνε τα ιερά αυτά δέντρα;

Ζωγράφος του Nazzano, Διαμάχη Αθηνάς – Ποσειδώνα, 360 π.Χ. Μουσείο του Λούβρου

Από την αρχή της ύπαρξής τους οι Αρχαίοι Έλληνες στέκονταν με  σεβασμό απέναντι στην ελιά. Ειδικά οι Αθηναίοι. Η ίδια η Αθήνα φαίνεται ότι επιλέχθηκε ως ονομασία και  ως τόπος για να κατοικηθεί επειδή ο ιδρυτής της, ο Κέκροπας, προτίμησε το δώρο της Αθηνάς (ένα ελαιόδεντρο) και όχι εκείνο του Ποσειδώνα (μια πηγή από νερό). Εκείνα τα μυθικά χρόνια ούτε Θεός δεν μπορούσε να αγγίξει τις ελιές: όταν ο Ποσειδώνας έβαλε τον γιο του Αλιρρόθιο να εκδικηθεί κόβοντας τις ελιές της Αθήνας, ο νεαρός έπεσε νεκρός πριν ακόμα ακουμπήσει το υψωμένο του τσεκούρι στο πρώτο δέντρο.

Σήμερα, όταν ελάχιστοι από εμάς πιστεύουν στην ύπαρξη του Ποσειδώνα ή της Αθηνάς, μπορούμε να καταλάβουμε ότι οι Αθηναίοι δεν έβλεπαν με σεβασμό την ελιά επειδή μια Θεά τους την επέβαλλε. Νιώθουμε ότι η αλήθεια σχετικά με την λατρεία της ελιάς βρίσκεται κάπου αλλού, μάλλον σε αυτό που έγραψε ο φιλόσοφος Μιρτσέα Ελιάντε πριν από χρόνια: «για τις παραδοσιακές κοινωνίες, όλες οι σημαντικές πράξεις της ζωής αποκαλύφθηκαν ab origine από θεούς ή ήρωες. Οι άνθρωποι μόνο επαναλαμβάνουν αυτές τις υποδειγματικές και παραδειγματικές χειρονομίες». Φαίνεται λοιπόν ότι η χρήση της ελιάς πρέπει να ήταν μια «σημαντική πράξη» για τους Αθηναίους ώστε να την αφομοιώσουν στον ιδρυτικό μύθο της πόλης τους.

Τόσο σημαντική ώστε να μην ξεχαστεί κατά το πέρασμα από τον αρχαίο στο νεότερο κόσμο: στο Όρος των Ελαιών είναι που αναπαυόταν ο Ναζωραίος, εκεί επικοινωνούσε με τον Θεό- Πατέρα. Στο πέρασμα των αιώνων η ελιά ποτέ δεν έχασε την αίγλη της. Η αξία της στην επιβίωση, στη διατροφή και στην καθημερινότητα των ανθρώπων της προσέδωσε μια μεγάλη συμβολική αξία. Στη λαϊκή τέχνη έγινε κομμάτι των αντικειμένων της καθημερινότητας, απεικονίστηκε σε κεραμικά, έγινε μέρος παροιμιών και λαϊκών ρητών: «Η ελιά κρασί δε βγάζει», «Η ελιά είναι κυρά κι όποτε θέλει κάνει», «Του έβγαλε το λάδι», «Μη ρίχνεις λάδι στη φωτιά»…

Vincent van Gogh (1853 – 1890), La cueillette des olives Η συγκομιδή της ελιάς, Ίδρυμα Ελίζας και Βασιλή Γουλανδρή

Στα νεότερα χρόνια, η απομάκρυνση από τη γη και η αστικοποίηση δεν επέφεραν σοβαρά πλήγματα στο κύρος της ελιάς. Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα είναι η σειρά 18 έργων ζωγραφικής με θέμα την ελιά  που δημιούργησε ο Vincent van Gogh – τα περισσότερα στο Saint-Rémy το 1889. Εκατόν είκοσι χρόνια μετά, σύγχρονοι εικαστικοί καλλιτέχνες εξακολουθούν να εμπνέονται από την ελιά.

Επόμενο είναι λοιπόν, να τιμάμε την ελιά. Οι άνθρωποι της Μεσογείου έχουν δημιουργήσει σήμερα πολλά μουσεία ελιάς και λαδιού. Το Δίκτυο «Μουσεία Ελιάς της Μεσογείου» περιλαμβάνει αυτή τη στιγμή πάνω από 15 μουσεία σε ολόκληρη τη Μεσογειακή λεκάνη. Πρότυπα ιδρύματα, όπως το Ecomuseum του Oliver Baussan στη Γαλλία, εκθέτουν αντικείμενα που σχετίζονται με την παραγωγή της ελιάς και ταυτόχρονα πραγματοποιούν εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές και φυσιολατρικές εκδρομές για ενηλίκους.

Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου. Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς The Museum of Industrial Olive – Oil Production of Lesvos. Piraeus Bank Group Cultural Foundation

Στην Ελλάδα έχουν γίνει εξίσου ενδιαφέρουσες προσπάθειες. Σήμερα, πολλά μουσεία – ιδιωτικά, δημόσια, δημοτικά, λαογραφικά, παραδοσιακής τέχνης κτλ –  έχουν εντάξει την ελιά, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στο υλικό που εκθέτουν και προβάλουν στο κοινό.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα δύο εξαιρετικά μουσεία ελιάς: το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου και το Μουσείο της Ελιάς και του Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη του ΠΙΟΠ.

Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού. Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς / The Museum of Olive and Greek Olive Oil. Piraeus Bank Group Cultural Foundation

Στις μέρες μας όμως, η ελιά δεν έχει μόνο συμβολική και μουσειακή αξία. Στα δύσκολα, πάλι εκεί γυρνάμε. Στις μέρες μας, πολλοί συμπολίτες μας αποφάσισαν να εκμεταλλευθούν την μοναδική ποιότητα των ελληνικών ελιών και του ελληνικού ελαιόλαδου, που οφείλεται σε ιδιαίτερες περιβαλλοντικές, κλιματολογικές και γεωγραφικές συνθήκες του τόπου μας και να χρησιμοποιήσουν νέες τεχνικές βασισμένες στην παλιά γνώση.

Γιώργος Ιωάννου

Εκδόσεις