*Γράφει ο Ανδρόνικος Φάλαγκας

Στην χερσόνησο του Σαλέντο (Salento), που αποτελεί το νότιο τμήμα της ιταλικής περιφέρειας της Απουλίας, και συγκεκριμένα στην επαρχία του Λέτσε (Lecce), έχει συσταθεί εδώ και μερικές δεκαετίες μία ένωση δώδεκα δήμων που ακούει στο όνομα Ένωση Δήμων Σαλεντινής Ελλάδας (Unione dei Comuni della Grecìa Salentina) και αποσκοπεί στην διαφύλαξη και προβολή της πολιτισμικής τους ιδιαιτερότητας. Η πολιτισμική αυτή ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι μέσα στα γεωγραφικά όρια αυτών των δήμων, σε ένα παρελθόν όχι πολύ μακρινό, ομιλούνταν ευρύτατα μία από τις Κατωιταλικές διαλέκτους της ελληνικής γλώσσας γνωστή με το όνομα γκρίκο (Griko). Για τον λόγο αυτό η περιοχή όπου εκτείνονται οι παραπάνω δήμοι ονομάζεται Σαλεντινή Ελλάδα (Grecìa salentina). Σήμερα η διάλεκτος γκρίκο (Griko) ομιλείται από λιγοστούς μόνον ηλικιωμένους, κυρίως στο χωριό Στερνατία (Sternatia), ενώ κάποιοι μεσήλικες, που την γνωρίζουν μόνον ως ένα βαθμό, κάνουν χρήση της περιστασιακά. Το συγκεκριμένο γλωσσικό ιδίωμα είναι ευρύτερα γνωστό σε Ελλάδα και Κύπρο μέσα από παραδοσιακά τραγούδια ή έντεχνες συνθέσεις όπως το “Άντρα μου πάει” (Andra-mu pai) του Φράνκο Κορλιανό (Franco Corlianò) από την κωμόπολη Καλημέρα (Calimera), που η εκτέλεσή του από την Μαρία Φαραντούρη απετέλεσε δισκογραφική επιτυχία κατά την δεκαετία του 1970.

Το ελληνόφωνο αυτό παρελθόν και η επιβίωσή του κυρίως μέσα από την μουσική παράδοση έχει κεντρίσει τις ευαισθησίες Ελλαδιτών, Κυπρίων, όπως και Ελλήνων της διασποράς. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος (2016) και δύο πρόεδροι της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου (2022) και Κωστής Στεφανόπουλος (2001), έχουν πανηγυρικά περιοδεύσει την Σαλεντινή Ελλάδα (Grecìa salentina). Ωστόσο η κινητικότητα προς το ελληνόφωνο Σαλέντο (Salento) αφορά κυρίως και μόνο περιστασιακά ένα ελληνικό ταξιδιωτικό κοινό, καθώς η ολιγόωρη περιήγηση σε κάποιες από τις κοινότητες όπου ακόμη ομιλείται η  γκρίκο (Griko) αποτελεί μέρος των προγραμμάτων ομαδικών εκδρομών που οργανώνουν ταξιδιωτικά γραφεία της Ελλάδας και Κύπρου. Σημειωτέον ότι στο Σαλέντο (Salento) οι τοπικοί τουριστικοί φορείς επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στην προσέλκυση ταξιδιωτών από την Βόρεια Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς οι συγκεκριμένοι ταξιδιώτες είναι πρόθυμοι να αφιερώσουν περισσότερο χρόνο στην Σαλεντινή Ελλάδα (Grecìa salentina) όπως και να λάβουν μέρος σε δρώμενα που προβάλλουν την γαστρονομική παράδοση και άλλες όψεις της κουλτούρας γκρίκο (Griko).

Πέρα από τους όποιους ρομαντικούς συνειρμούς εγείρει η ύπαρξη της Σαλεντινής Ελλάδας (Grecìa salentina), δεν είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί η οικονομική διάσταση της πολιτισμικής της ιδιαιτερότητας. Και αυτή ακριβώς η διάσταση αποτελεί βασικό κίνητρο για την προβολή και διατήρηση της κουλτούρας γκρίκο (Griko). Δεν είναι  τυχαίο το γεγονός ότι η Σαλεντινή Ελλάδα (Grecìa salentina) παρουσιάζεται σήμερα διευρυμένη. Δίπλα στις εννέα ελληνόφωνες κοινότητες (Καλημέρα/Calimera, Μαρτινιάνο/Martignano, Στερνατία/Sternatia, Σολέτo/Soleto, Τζολλίνο/Zollino, Μαρτάνο/Martano, Καστρινιάνο ντέι Γκρέτσι/ Castrignano de’ Greci, Μελπινιάνο/Melpignano, Κοριλιάνο ντ’ Ότραντο/Corigliano d’Otranto) που κατά παράδοση απαρτίζουν την Σαλεντινή Ελλάδα (Grecìa salentina), έχουν διαδοχικά προστεθεί και άλλες μη ελληνόφωνες (Κουτροφιάνο/Cutrofiano, Σολιάνο Καβούρ/Sogliano Cavour, Καρπινιάνο Σαλεντίνο/ Carpignano Salentino) που ωστόσο δικαιολογούν την συμμετοχή τους στην συγκεκριμένη ένωση μέσα από την επίκληση ενός απώτερου ελληνόφωνου παρελθόντος.

Είναι γεγονός ότι το Σαλέντο έχει εξελιχθεί σε έναν ανερχόμενο και πολλά υποσχόμενο τουριστικό προορισμό της Ιταλίας. Πόλεις με σημαντική αρχιτεκτονική κληρονομιά, όπως το Λέτσε (Lecce), επονομαζόμενο “η Φλωρεντία του Νότου” (“Firenze del Sud”), χωριά με εντυπωσιακή γραφικότητα, παραλίες σε Ιόνιο και Αδριατική και η μουσικό-χορευτική παράδοση της ταραντέλας ελκύουν χιλιάδες τουριστών από την βορειότερη Ιταλία και άλλες χώρες εντός και εκτός Ευρώπης. Στο τουριστικό προϊόν που προσφέρει ο συγκεκριμένος προορισμός, η κουλτούρα γκρίκο (Griko) έρχεται να προσδώσει μία ξεχωριστή, εξωτική-πολυπολιτισμική χροιά. Ο ίδιος ο όρος γκρίκο (Griko), όπως και λέξεις ή φράσεις της γκρίκο (Griko) ή της κοινής ελληνικής (φιλία/filìa, σπίτι/spiti, σ’αγαπώ/ s‘agapò , καλό φαΐ/kalo faì, αρτοπωλείο κ.λ.π.) έχουν ενταχθεί στην ονοματολογία ξενοδοχείων ή τουριστικών καταλυμάτων, όπως και επιχειρήσεων που προσφέρουν υπηρεσίες σε τουρίστες (εστιατόρια, μπαρ-καφετέριες, αρτοποιεία κ.λ.π.). Επεξηγηματικές επιγραφές στην γκρίκο (Griko), ή ακόμη στα νέα ελληνικά, έχουν τοποθετηθεί σε μνημεία και δρόμους των κοινοτήτων της Σαλεντινής Ελλάδας (Grecìa Salentina), ενώ σε πολλές από τις εισόδους αυτών των κοινοτήτων δεσπόζουν ευμεγέθεις πινακίδες με τις λέξεις “Kalòs ìrtate” (και με μικρότερους ελληνικούς χαρακτήρες “Kαλώς ορίσατε”). Εξάλλου, η ίδια η ύπαρξη ενός έστω και μικρού αριθμού ζώντων ομιλητών της γκρίκο (Griko) αποτελεί βασικό ακόμα μοχλό για την ανάπτυξη του τουρισμού με επισκέπτες από τον ελληνικό χώρο. Η προσωπική επαφή και συνομιλία με τους εναπομείναντες φορείς της ελληνικής ντοπιολαλιάς αποτελεί το αναπόσπαστο στοιχείο κάθε ομαδικής περιήγησης των Ελλήνων στην περιοχή του Σαλέντο (Salento).

Πέρα από την προβολή του γλωσσικού ιδιώματος, χρειάζεται ωστόσο να γίνουν κάποια επιπλέον βήματα για την ευρύτερη προβολή της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας της Σαλεντινής Ελλάδας (Grecìa salentina) στον ελλαδικό ή κυπριακό χώρο, κυρίως σε ότι αφορά την ανάδειξη της βυζαντινής της κληρονομιάς. Μνημεία όπως η παλαιοχριστιανική κρύπτη του Αγίου Ονουφρίου (Cripta di Sant’Onofrio) στο Καστρινιάνο ντέι Γκρέτσι (Castrignano de’ Greci, 6ος αιώνας), όπως και οι μεταγενέστεροι υπόσκαφοι ναοί της Αγίας Χριστίνας (Cripta di Santa Cristina) και του Αγίου Σεβαστιανού (Cripta di San Sebastiano) στο Καρπινιάνο Σαλεντίνο (Carpignano Salentino) και την Στερνατία (Sternatia) είναι περιστασιακά μόνον ανοικτά για το κοινό, ενώ το ναΰδριο του Αγίου Στεφάνου (Chiesetta di Santo Stefano) στο Σολέτο (Soleto), με αγιογραφίες που καταδεικνύουν την επιβίωση της βυζαντινής παράδοσης κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα, είναι εύκολα προσβάσιμο μόνον κατά την θερινή περίοδο. Η πλήρης αξιοποίηση αυτών και άλλων μνημείων μπορεί να δώσει ώθηση στην κατεύθυνση του πολιτιστικού και θρησκευτικού τουρισμού με κύριους ενδιαφερόμενους ταξιδευτές από την Ελλάδα και Κύπρο.

Στην Σαλεντινή Ελλάδα (Grecìa salentina), καθ’ όλη τη διάρκεια της θερινής περιόδου, πλήθος τουριστών συμμετέχει στα πολυάριθμα τοπικά πανηγύρια και στις συχνές άλλες μουσικό-χορευτικες εκδηλώσεις, όπου τα τραγούδια στην γκρίκο (Griko) εναλλάσσονται με εκείνα στην τοπική ιταλική διάλεκτο– το πρόγραμμα κατά παράδοση κλείνει με τον “ύμνο της Σαλεντινής Ελλάδας” (“inno della Grecìa salentina”), το τραγούδι Καληνύφτα (Kalinifta). Από όλες αυτές τις εκδηλώσεις, το φεστιβάλ La Notte della Taranta (Η Νύχτα της Ταραντούλας) απέκτησε μία ιδιαίτερη οντότητα που το καθιέρωσε ως ένα από τα σημαντικότερα μουσικά δρώμενα ολόκληρης της Ιταλίας με συμμετοχή καλλιτεχνικών προσωπικοτήτων από διάφορα μέρη της γης. Οργανώνεται κάθε Αύγουστο σε κάθε κοινότητα της Σαλεντινής Ελλάδας (Grecìa salentina), με αποκορύφωμα την τελική συναυλία στο Μελπινιάνο (Melpignano) και την συνακόλουθη συρροή ενός εξαιρετικά μεγάλου αριθμού θεατών. Από το 2008 το φεστιβάλ τελείται υπό την αιγίδα ενός ειδικού οργανισμού (Fondazione “La Notte della Taranta”) ως απάντηση στις προκλήσεις σε επίπεδο οργάνωσης και προβολής που είχε επιφέρει η μεγάλη του επιτυχία. Το 2013 πρόεδρος του συγκεκριμένου οργανισμού αναδείχθηκε ο δήμαρχος της Στερνατίας (Sternatia) Μάσσιμο Μανέρα (Massimo Manera), θέση την οποία διατηρεί μέχρι σήμερα παράλληλα με το δημαρχιακό του αξίωμα.

Το ενδιαφέρον που δείχνει το ελληνικό κοινό για τα τραγούδια των ελληνοφώνων του Σαλέντο (Salento) ευνόησε και εξακολουθεί να ευνοεί την ύπαρξη και δραστηριότητα τοπικών μουσικών συγκροτημάτων κάποια από τα οποία, όπως η Ghetonia από την Καλημέρα (Calimera), δραστηριοποιούνται συχνά στην Ελλάδα. Το ενδιαφέρον αυτό συμβάλλει ακόμη στην δημιουργία νέων συγκροτημάτων από εντόπιους μουσικούς που, αν και δεν γνωρίζουν την γκρίκο (Griko), εμπνέονται από την ελληνόφωνη μουσική κληρονομιά ή ακόμη από την ελληνική μουσική παράδοση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι Taxidi με μέλη από διάφορες κοινότητες του Σαλέντο (Salento) που οι αναζητήσεις τους επεκτείνονται στον χώρο της ελληνικής δημοτικής μουσικής και του ρεμπέτικου. Εξάλλου, η έμφαση που δίνει η εποχή μας στον νεωτερισμό και την πολυπολιτισμικότητα έχει οδηγήσει σε πρωτόγνωρους δρόμους την ελληνόφωνη μουσική παράδοση. Ο Τζόρτζιο Φιλιέρι (Giorgio Filieri) από την Στερνατία (Sternatia), λόγιος μελετητής της γλώσσας και παράδοσης της Σαλεντινής Ελλάδας (Grecìa salentina) και ψυχή του συγκροτήματος Asteria, παρουσίασε πρόσφατα με το ψευδώνυμο Jorgos μία τολμηρή δημιουργία με τίτλο Me tin glòssa-mu που συνδυάζει ακούσματα στην γκρίκο Griko με την μουσική ροκ.

Μία περιοχή που χαρακτηρίζεται για την πολιτισμική της ιδιομορφία αποτελεί πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων που αναδεικνύουν τον αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό της πλούτο, τον λαϊκό της πολιτισμό ή ακόμη το φυσικό της περιβάλλον μέσα από ευρωπαϊκά προγράμματα, εθνικούς πόρους ή ιδιωτικές χορηγίες. Κατά συνέπεια, είναι επόμενο να επωφελείται η Σαλεντινή Ελλάδα (Grecìa salentina) από ένα τέτοιου είδους πλεονέκτημα. Θα πρέπει να αναφερθεί για παράδειγμα η λειτουργία στην Καλημέρα (Calimera) ενός λαογραφικού μουσείου (Casa-museo della Civiltà Contadina e della Cultura Grika) που εστιάζεται στην προβολή του παραδοσιακού τρόπου ζωής στο ελληνόφωνο Σαλέντο. Στο γειτονικό Μαρτινιάνο Martignano, ο Πανταλέο Ριέλλι (Pantaleo Rielli) επικουρούμενος από μία ομάδα νέων ανθρώπων συνδέθηκε δυναμικά με την δημιουργία του Πάρκου Παλμιέρι (Parco Turistico-Culturale “G. Palmieri”). Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αναδείχθηκε υποδειγματικά το Palazzo Palmieri, ένα ιστορικό κτιριακό συγκρότημα, μέρος του οποίου αποτελεί ένα αξιόλογο ημιυπόγειο ελαιοτριβείο, όπως και το γειτονικό ναΰδριο του Αγίου Ιωάννη (Cappella di San Giovanni Battista), μνημείο του 17ου αιώνα που συνδέεται με την μεταστροφή της τοπικής ελληνόφωνης κοινότητας από το βυζαντινό στο λατινικό λειτουργικό τυπικό. Σε μικρή απόσταση από το θρησκευτικό αυτό μνημείο, μία σύγχρονη επιγραφή μνημονεύει την αναστήλωση και μετατροπή σε βιβλιοθήκη ενός ακόμη ιστορικού κτιρίου μέσω ενός ευρωπαϊκού προγράμματος με την συμμετοχή της Ελλάδας.

Ως κατακλείδα θα μπορούσε να λεχθεί ότι ελληνική διάλεκτος του Σαλέντο (Salento) ως ζωντανή γλώσσα σύντομα θα αποτελέσει παρελθόν, ωστόσο η Σαλεντινή Ελλάδα (Grecìa salentina) προβλέπεται να έχει μέλλον, κυρίως μέσα από την οικονομική δυναμική που συνδέεται με την αξιοποίηση της τοπικής ελληνόφωνης παράδοσης.

***Ο Ανδρόνικος Φάλαγκας έχει γεννηθεί στην Αθήνα. Έχει σπουδάσει ιστορία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και είναι κάτοχος διδακτορικού διπλώματος από το πανεπιστήμιο Paris 1 Panthéon-Sorbonne. Έχει διδάξει σε πανεπιστήμια και ακαδημαϊκά ιδρύματα στις Ηνωμένες Πολιτείες, Ελλάδα, Ισραήλ, Κύπρο, Ρουμανία και Γαλλία. Από το 2021 ζει μόνιμα στην ελληνόφωνη κοινότητα Στερνατία της Απουλίας.