Οι λάτρεις του πατέρα της ψυχανάλυσης, Σίγκμουντ Φρόιντ (1856-1939), γνωρίζουν ότι πολλά στοιχεία της προσωπικότητας και της δουλειάς του αποκαλύπτονται με μια επίσκεψη στο τελευταίο σπίτι όπου έζησε, στο Λονδίνο (20 Maresfield Gardens).

Freud Museum London

Σε αυτό το παραδοσιακά εγγλέζικο σπίτι, που αγκαλιάζει τον επισκέπτη ήδη από την είσοδό του στην περιποιημένη αυλή του, έζησε επίσης μέχρι το θάνατό της η κόρη του Σίγκμουντ Φρόιντ και εισηγήτρια της παιδοψυχανάλυσης, Άννα (1895-1982). Τέσσερα χρόνια μετά τον δικό της θάνατο, το σπίτι ξεκίνησε να λειτουργεί ως μουσείο.

Οι επισκέπτες θαυμάζουν τις ιδιωτικές συλλογές του Φρόιντ, την αγάπη του για τη φυσιογνωμία της Αρχαίας Ελληνίδας θεάς Αθηνάς και φυσικά το εμβληματικό του γραφείο– η αισθητική του οποίου είναι ένα συμπίλημα της κλασικής και της ανατολίτικης τέχνης.

Με την πιο πρόσφατη έκθεση που φιλοξενείται στον επάνω όροφο του Freud Museum London, η επιμελήτρια Μαρίνα Μανιαδάκη, με αφορμή την επίσκεψη του Φρόιντ και του αδερφού του Αλέξανδρου στην Ακρόπολη το Σεπτέμβριο του 1904, αφηγείται τη σχέση ζωής που είχε ο σπουδαίος διανοητής με τα στοιχεία της Αρχαίας Ελληνικής Κουλτούρας. Η έκθεση Tracing Freud on the Acropolis περιλαμβάνει αντικείμενα από τη συλλογή του Φρόιντ, ταξιδιωτική αλληλογραφία, χειρόγραφα, αρχειακό υλικό αλλά και σημαντικές φωτογραφίες που καταγράφουν την Ακρόπολη στις αρχές του 20^ου αιώνα.

Sigmund Freud

Στην καρδιά αυτής της εξαιρετικής έκθεσης- για την οποία η εφημερίδα The Guardian έγραψε εγκωμιαστικά σχόλια- βρίσκεται το αίσθημα της κατάπληξης που βίωσε ο πατέρας της ψυχανάλυσης στον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Η επιστολή του στο Γάλλο συγγραφέα Ρομέν Ρολάν το 1936 αποκαλύπτει τα αισθήματά του ακόμα και πολλά χρόνια αργότερα: «Όταν, τελικά, το απόγευμα μετά την άφιξή μας, στάθηκα στην Ακρόπολη και έριξα το βλέμμα μου στο τοπίο, μια συνταρακτική σκέψη εισέβαλε ξαφνικά στο μυαλό μου: “Ώστε όλα αυτά όντως υπάρχουν, όπως ακριβώς τα μάθαμε στο σχολείο!… Είναι μια από εκείνες τις περιπτώσεις του “πολύ καλό για να είναι αληθινό” που συναντάμε τόσο συχνά.»

Η επιμελήτρια της έκθεσης, που θα διαρκέσει μέχρι τις αρχές Ιανουαρίου 2024, είχε την καλοσύνη να μας ξεναγήσει η ίδια στους χώρους του Freud Museum London και να μας παραχωρήσει αποκλειστική συνέντευξη.

H επιμελήτρια της έκθεσης Tracing Freud on the Acropolis, Μαρίνα Μανιαδάκη

Η καρδιά του Freud Museum London είναι αναμφίβολα το γραφείο του πατέρα της ψυχανάλυσης. Είναι ένας χώρος γεμάτος από τους αρχαιολογικούς θησαυρούς του Φρόιντ αλλά και τα προσωπικά του αντικείμενα (όπως την καρέκλα, αλλά και τον καναπέ στον οποίο φιλοξενούσε τους ασθενείς του). Τι μπορεί να μας αποκαλύψει η αισθητική αυτών των αντικειμένων για το χαρακτήρα και τις συνήθειες του μεγάλου ψυχαναλυτή;

Προσωπικά, νιώθω πως το γραφείο του Φρόιντ είναι ένας χώρος σχεδόν ονειρικός, αλλά ταυτόχρονα βαρύς και ιδιαίτερα προσωπικός. Η καρέκλα ήταν δώρο της κόρης του, Ματίλντα, και σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Φέλιξ Άουγκενφελντ ειδικά για να εξυπηρετεί τη στάση πού έπαιρνε ο Φρόιντ όσο διάβαζε – του άρεσε να κρατά το βιβλίο ψηλά, ενώ κρεμούσε το ένα πόδι στο μπράτσο της καρέκλας. Στη βιβλιοθήκη του, που καλύπτει σχεδόν κάθε τοίχο, βρίσκουμε, μεταξύ άλλων, εικονογραφημένους τόμους αφιερωμένους στην αρχαιολογία και την τέχνη, με σημειώσεις του σε διάφορα σημεία – ίσως, ως συλλέκτης, αναζητούσε συγκεκριμένα αρχαιολογικά αντικείμενα που είχε συναντήσει στις σελίδες. Κάποια αρχαιολογικά αντικείμενα στη συλλογή του ήταν δώρα από ασθενείς, φίλους και συνεργάτες, ενώ πολλά τα αγόραζε στα ταξίδια του και μέσω εμπόρων στην Ρώμη, το Παρίσι και τη Βιέννη. Ο τρόπος που σχετιζόταν με τη συλλογή του ο Φρόιντ ήταν άμεσος και προσωπικός. Καλημέριζε την ξύλινη φιγούρα του Ταοιστή σοφού δίπλα στο γραφείο του, περιεργαζόταν το μαρμάρινο ειδώλιο του Αιγυπτίου θεού Θωθ ενώ καθόταν στην πολυθρόνα διπλά από το ψυχαναλυτικό ντιβάνι, κι επιμελούταν την διάταξη των 2,500 αντικειμένων που καλύπτουν σχεδόν κάθε επιφάνεια του χώρου. Θα σταματήσω εδώ – καθώς υπάρχου πραγματικά πολλές αναγνώσεις που μπορούν να γίνουν για κάθε αντικείμενο.  

Η αφηγηματική της έκθεσής σας Tracing Freud on the Acropolis περιστρέφεται γύρω από τη συνεχή επιστροφή του Φρόιντ στα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού και την Ακρόπολη. Το δωμάτιο της έκθεσης ξεφεύγει από τα όρια της ακαδημαϊκής έκθεσης, διαθέτει μια «ανοιχτότητα» που προσκαλεί τον περιηγητή εντός της. Με ποιο κριτήριο έγινε η επιλογή των αντικειμένων και των χειρόγραφων που εκτίθενται στο δωμάτιο του πάνω ορόφου;

Η πιο γνωστή καταγραφή του ταξιδιού του Φρόιντ στην Ελλάδα το 1904 είναι η επιστολή που αφιέρωσε στον Γάλλο συγγραφέα Ρομέν Ρολάν τρεις δεκαετίες μετά. Υπάρχουν όμως και οι καρτ ποστάλ και τα γράμματα που έστελνε τακτικά στην οικογένεια του κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, το σημειωματάριο τσέπης του, όπως και σποραδικές αναφορές μέσα σε γράμματά του σε φίλους και συναδέλφους. Τα χειρόγραφα που παρουσιάζονται στην έκθεση είναι στο πλαίσιο αυτού ακριβώς του ‘απτού’ ίχνους – καταγραφής που έμεινε από το ταξίδι. Κατά τη διάρκεια της έρευνας, οι καταγραφές αυτές σε συνδυασμό με βιογραφικές αναφορές και την εξέταση της γενικότερης σχέσης του Φρόιντ με την Ελλάδα, δημιουργήσαν εικόνες, τις οποίες προσπαθήσαμε να ‘εντοπίσουμε’ μέσα στην συλλογή αρχαιοτήτων του, στη βιβλιοθήκη του, και περεταίρω αρχειακό υλικό.  Όπως ανέφερα παραπάνω, ο ίδιος είχε μία πολύ ιδιαίτερη σχέση με τα βιβλία και τα αρχαιολογικά αντικείμενα στη συλλογή του, που μας κατεύθυνε να τα σκεφτούμε ως κομμάτια της σχέσης του με την Ελλάδα, και την εμπειρία του στην Ακρόπολη. Μετά, οι φωτογραφίες της Ακρόπολης και της Αθήνας στις αρχές του 20ου αιώνα, από τις βιβλιοθήκες ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, του Αριστοτέλειου Παν/μίου και του British School at Athens, μεταξύ άλλων, όπως και αντίγραφα αντικειμένων που ευγενικά παραχώρησε το Μουσείο Ακρόπολης, ολοκλήρωσαν την αφήγηση της έκθεσης.  

Το διάσημο γράμμα στο Ρομέν Ρολάν σημειώνει το αίσθημα του συγκλονισμού που βίωσε ο Φρόιντ το Σεπτέμβριο του 1904 στην Ακρόπολη. Την ίδια στιγμή, αποτελεί και μία στιγμή αυτό-ψυχανάλυσης, όπως σημειώσατε και στην ξενάγησή μας. Μπορείτε να μας αναπτύξετε περαιτέρω την άποψή σας για τη σημαντικότητα της συγκεκριμένης επιστολής;

Στην επιστολή που γράφει στο Ρομέν Ρολάν το 1936, τριάντα δύο χρόνια μετά τη μοναδική φορά που επισκέφτηκε την Ελλάδα, ο Φρόιντ περιγράφει την αντίδραση του όταν έφτασε στην κορυφή του βράχου της Ακρόπολης, ως δυσπιστία και έκπληξη. Ποτέ δεν φανταζόταν ότι θα έφτανε μέχρι εδώ. Ο Φρόιντ αποδίδει τα αισθήματα του σε τύψεις – φτάνοντας ως την Ακρόπολη, είχε πετύχει περισσότερα από τον πατέρα του, Γιάκομπ, που είχε περιορισμένη εκπαίδευση και οικονομικά μέσα, και για τον οποίο η Ακρόπολη δε θα μπορούσε να σημαίνει πολλά. Το 1936 ήταν η τεσσαρακοστή επέτειος του θανάτου του Γιάκομπ. Ο ίδιος ο Φρόιντ είναι πλέον ογδόντα, άρρωστος και χωρίς δυνατότητα να ταξιδέψει όπως όταν ήταν νεότερος. Όπως αναφέρει στην επιστολή, η εμπειρία του στην Αθήνα είναι κάτι που σκέφτεται όλο και περισσότερο καθώς μεγαλώνει. Αναλογίζεται πως, ως παιδί, εκείνος κι ο αδερφός του έκαναν την ίδια διαδρομή καθημερινά, και πως τελικά το 1904 βρέθηκαν στην Ακρόπολη, ένα ταξίδι που μέχρι τότε θεωρούσε ‘πέρα από κάθε πιθανότητα’. Θα μπορούσαμε ίσως να δούμε λοιπόν την επιστολή αυτή, ως μία καταγραφή του πραγματικού και εσωτερικού ταξιδιού του Φρόιντ προς την Αθήνα και την Ακρόπολη, από όταν ήταν παιδί – μία ιδέα που έπαιξε ρόλο και στην αφηγηματική ροή της έκθεσης. 

Κάποια αντικείμενα της έκθεσης σάς παραχωρήθηκαν από το Μουσείο της Ακρόπολης. Ποιες είναι οι διαδικασίες στις οποίες πρέπει να προβεί μια επιμελήτρια έκθεσης για να επιτευχθεί ένας δανεισμός;

Το Μουσείο της Ακρόπολης μας παραχώρησε ευγενικά πιστά αντίγραφα δύο πολύ ιδιαίτερων αντικείμενων της Συλλογής τους, φτιαγμένα από την ομάδα συντηρητών στο εργαστήριο τους. Οι διαδικασίες δανεισμού, όπου κάναμε για παράδειγμα, για τον ταξιδιωτικό οδηγό για την Αθήνα του 1904 από το Warburg Institute είναι λίγο διαφορετικές. Στο πρώτο στάδιο συντάσσεται ένα γράμμα που περιγράφει το επιμελητικό πλαίσιο της έκθεσης, και τις ημερομηνίες δανεισμού. Μαζί υποβάλλονται διάφορες πρακτικές πληροφορίες σε σχέση με τις συνθήκες έκθεσης του αντικειμένου, από τις περιβαλλοντικές παραμέτρους του εκθεσιακού χώρου, ως τον τύπο της προθήκης, και γίνεται η συνεννόηση για τη μεταφορά των αντικειμένων. Τα αιτήματα αυτά υποβάλλονται τουλάχιστον ένα χρόνο πριν την έναρξη της περιόδου δανεισμού. Η φυσική κατάσταση του αντικειμένου, η αξία του, όπως και ο ρόλος που παίζει στις μόνιμες εκθέσεις του Μουσείου στο οποίο επιβάλλεται το αίτημα, παίζουν όλα ρόλο για το αν θα εγκριθεί.  

Υπάρχουν σκέψεις να φιλοξενηθεί η παρούσα έκθεση στο Μουσείο της Ακρόπολης;

Δεν έχει υπάρξει κάποια συζήτηση για παρουσίαση της έκθεσης στην Ελλάδα. 

Είναι ιδιαίτερη τιμή για τη χώρα μας, που καταρτισμένα άτομα σαν εσάς επιμελούνται εκθέσεις διεθνούς εμβέλειας. Ποια είναι τα επόμενα βήματά σας στο τομέα της επιμέλειας εκθέσεων;

Με ενδιαφέρει πολύ ο τρόπος που σχετιζόμαστε με την οικογενειακή μας ιστορία και το παρελθόν, ειδικά στο πλαίσιο της μετανάστευσης και της συνεχούς επανένταξης μας σε νέα πολιτισμικά και προσωπικά πλαίσια. Πρόσφατα ξεκίνησα να δουλεύω στο Museum of the Home στο Ανατολικό Λονδίνο, που εστιάζει στην έννοια του σπιτιού και τον τρόπο που διαδρούμε με αυτό, μέσα από ένα πρόγραμμα περιοδικών και μόνιμων εκθέσεων. Ταυτόχρονα, δουλεύω σε κάποια προσωπικά πρότζεκτ που ελπίζω να παρουσιάσω και στην Ελλάδα.  

Πληροφορίες για την Έκθεση και το Μουσείο Φρόιντ

Tracing Freud on the Acropolis

The Freud Museum, 20 Maresfield Gardens, Hampstead, London NW3 5SX.

Ημερομηνία: 26 Ιουλίου 2023 – 7 Ιανουαρίου 2024. Για να κλείσετε εισιτήρια μπορείτε να επισκεφθείτε www.freud.org.uk

Ώρες: 10.30π.μ – 17.00 μ.μ, Τετάρτη μέχρι Κυριακή.

Για περισσότερες πληροφορίες: www.freud.org.uk |020 7435 2002| ή [email protected]