Μυρτώ Καραγεώργη Γυφτοδήμου

Τμήμα Επεξεργασίας Αρχείων,

Γενικά Αρχεία του Κράτους– Κεντρική Υπηρεσία

Η διαδικασία περιγραφής και ταξινόμησης ενός αρχείου κάποτε μας φέρνει αντιμέτωπους με τεκμήρια απρόσμενα, που δεν φαίνεται να σχετίζονται με το υπόλοιπο υλικό του συγκεκριμένου αρχείου, τα οποία όμως μπορεί να παρέχουν πληροφορίες για άλλα θέματα ιστορικού ενδιαφέροντος. Στην Κεντρική Υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους φυλάσσεται το αρχείο της Κεφαλλονίτικης Οικογένειας Δεστούνη, που δραστηριοποιήθηκε κατά τον 18^ο και 19^ο αιώνα στην Κεφαλονιά, την Οδησσό και την Αγία Πετρούπολη. Στην οικογενειακή αλληλογραφία ξεχωρίζουν οι επιστολές του Σπυρίδωνος, που υπηρέτησε στο ρωσικό διπλωματικό σώμα και διορίστηκε Γενικός Πρόξενος της Ρωσίας στη Σμύρνη το 1818, και του αδελφού του, ιατρού Κωνσταντίνου Δεστούνη, που περιγράφει τις δυσκολίες που συναντά στο επάγγελμά του στην Άσσο της Κεφαλονιάς.

Δεν θα περιμέναμε, λοιπόν, ανάμεσα στα ιατρικά διπλώματα, τα οικονομικά και τα συμβολαιογραφικά έγγραφα να δούμε έναν στρατιωτικό χάρτη του έτους 1886. Το σχεδιάγραμμα, που υπογράφει ο ανθυπολοχαγός του Πυροβολικού Κούτσης, αναπαριστά την Κούτρα, την υψηλότερη κορυφή των ορέων Ζάρκου Τρικάλων, και πιθανώς σχετίζεται με τον απόηχο της ομώνυμης «Μάχης της Κούτρας».

Η ιστοριογραφία σπανίως ασχολείται με τις βραχυχρόνιες συγκρούσεις που διενεργήθηκαν στα σύνορα με τα οθωμανικά εδάφη της Θεσσαλίας τον Μάιο του 1886. Η ελληνική εισβολή ήταν η απόληξη ενός οκτάμηνου αναβρασμού που ακολούθησε την προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία. Μαζικές διαδηλώσεις στην πρωτεύουσα, ψηφίσματα και δημόσιοι ρήτορες πίεζαν την κυβέρνηση του Θεόδωρου Δηλιγιάννη σε δυναμική αντίδραση. Μάλιστα, από τις κραυγές των διαδηλωτών «Ζήτω ο πόλεμος», αυτοί ονομάστηκαν «ζητωπόλεμοι».

Έτσι, όταν αποφασίστηκε τον Οκτώβριο η επιστράτευση, σύσσωμη η αντιπολίτευση επικρότησε την απόφαση. Η επιστράτευση, όμως, δεν οδήγησε στην κήρυξη του πολέμου, μια και φαινόταν να αποβλέπει περισσότερο στην άσκηση πίεσης στις Μεγάλες Δυνάμεις. Η στάση αυτή κατηγορήθηκε από τους πολιτικούς αντιπάλους του Δηλιγιάννη, με τον χαρακτηρισμό της «ένοπλης επαιτείας» και του «ειρηνοπόλεμου». Όταν τελικά αποφασίστηκε να προωθηθούν στρατιωτικές δυνάμεις προς τα σύνορα, οι Δυνάμεις απάντησαν με ναυτικό αποκλεισμό. Ο Δηλιγιάννης παραιτήθηκε και πρωθυπουργός εξελέγη ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο οποίος σκόπευε να κηρύξει τη λήξη της επιστράτευσης, δηλώνοντας ότι η μόνη ανεκτή οδός ήταν αυτή της υποχώρησης.

Οι αντιδράσεις για την «προδοσία» ήταν σφοδρές. Προτού γίνει η ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης στις 9 Μαΐου, ορισμένοι αξιωματικοί αυτενέργησαν και παραβίασαν τα ελληνοτουρκικά σύνορα. Σύντομα οι συγκρούσεις γενικεύθηκαν στον πρώτο –έστω ακήρυχτο– ελληνοτουρκικό πόλεμο μετά την Επανάσταση του 1821, και ο ελληνικός στρατός κατόρθωνε παρά την έλλειψη συντονισμού και προγραμματισμού να κερδίζει τις μάχες.

Εξαίρεση αποτέλεσε η Μάχη της Κούτρας στις 11 Μαΐου. Χωρίς ενισχύσεις, μετά τον θανατηφόρο τραυματισμό του επικεφαλής ταγματάρχη Κωνσταντίνου Λώρη (1837-1886), ο αντικαταστάτης του, λοχαγός Ορέστης Πηνειώ, διαπραγματεύτηκε ανακωχή με τους Τούρκους, χωρίς να εξασφαλίσει την υπογραφή της πριν δραπετεύσει. Η κακή συνεννόηση οδήγησε στη συνθηκολόγηση και αιχμαλωσία των αξιωματικών και 280 στρατιωτών, καθώς και στη δημόσια διαπόμπευσή τους στους δρόμους της Θεσσαλονίκης.

Στις 12 Μαΐου η κυβέρνηση Τρικούπη ανακάλεσε την επιστράτευση και σύντομα έληξε και ο αποκλεισμός των δυνάμεων, ενώ οι θεωρούμενοι ως υπαίτιοι της ήττας, λοχαγοί Πηνειώ και Λαΐνας καταδικάστηκαν σε θάνατο από το στρατοδικείο, ποινή η οποία τελικά δεν εκτελέστηκε. Ωστόσο το θέμα συνέχισε να απασχολεί τον πολιτικό κόσμο της χώρας και μετά από λίγους μήνες συγκροτήθηκε επιτροπή για την σύνταξη πορίσματος για τα αίτια των γεγονότων. Η Έκθεσις περί των εν τοις συνόροις συγκρούσεων… φυλάσσεται στο Αρχείο Χαριλάου Τρικούπη στο Ε.Λ.Ι.Α.

Στο σχεδιάγραμμα του ανθυπολοχαγού Κούτση, που απόκειται στα Γ.Α.Κ., εμφανίζονται οι θέσεις των ελληνικών και τουρκικών δυνάμεων κατά τη Μάχη, ο δρόμος από όπου έρχονταν οι ενισχύσεις των Τούρκων, καθώς και οι θέσεις όπου κάθονταν «εν τη εφεδρεία» οι «λοχ. Λαΐνας, Πηνειός και ανθυπολοχ. Παπαχαραλάμπους». Δίπλα σε τείχος ξερολιθιάς σημειώνεται η «πληγή» του ταγματάρχη Λώρη.

[Πηγή: Γενικά Αρχεία του Κράτους, Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Οικογένειας Δεστούνη]