Κείμενο του Γιάννη Λουκά

Οι απόκριες δεν είναι μόνο το αρχέγονο και το διονυσιακό της υπαίθρου. Εκτός από τους ‘κουδουνάτους’, τους ‘γέρους’, τους ‘γενίτσαρους’ και τις ‘μπούλες’, υπάρχουν και τα πιο ‘αστικά’ δρώμενα που σχετίζονται με αυτές. Και όταν λέμε ‘αστικά’, δεν εννοούμε τόσο εκείνα που γίνονται σε μεγάλες πόλεις, αλλά κυρίως αυτά που έχουν έναν πιο σύγχρονο (λιγότερο παραδοσιακό) χαρακτήρα, και που είναι και πιο ‘δυτικότροπα’.

Γιατί βέβαια, όσο ενδιαφέροντα και αν είναι κάποια αποκριάτικα δρώμενα που γίνονται σε μεγάλες ελληνικές πόλεις, δε μπορούν να χαρακτηριστούν ως αστικά. Ειδικά όσα πραγματοποιούνται σε πόλεις που βρίσκονται σε περιοχές με αγροτικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι αυτά της Θήβας ή των Ιωαννίνων. Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε τον “βλάχικο γάμο” που λήγει κάθε Καθαρή Δευτέρα, μετα αρραβωνιάσματα του ζευγαριού, την παράδοση των προικιών, το ξύρισμα του γαμπρού και το στόλισμα της νύφης. Είναι ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στις αρχές του 19ου αιώνα όταν,  μετά την απελευθέρωση των ορεινών περιοχών, οι Βλάχοι, εγκατέλειψαν την άγονη γη τους για να βρουν γόνιμο έδαφος νοτιότερα. Στα Γιάννενα επίσης, έχουμε τις Τζαμάλες, τις τεράστιες φωτιές γύρω από τις οποίες οι κάτοικοι της πόλης μεθούν, χορεύουν, τρώνε πίτες και φασολάδα. Πρόκειται και εδώ για μια παλιά παράδοση που επιβιώνει σε ένα περιβάλλον που σήμερα είναι αστικό. Η ίδια η ετυμολογία της λέξης (πιθανόν από το θρακιώτικο αποκριάτικο έθιμο της τζαμάλας – καμήλας) μας παραπέμπει και σε άλλα αποκριάτικα έθιμα της υπόλοιπης χώρας που γίνονται σε πόλεις που σήμερα είναι αστικά κέντρα, στα οποία όμως επιβιώνουν πιο παραδοσιακά έθιμα της αποκριάς. Στη Λαμία για παράδειγμα, γίνεται το τελετουργικό του αποκεφαλισμού της ‘άτακτης’  γκαμήλας από τον καμηλιέρη.

Από την άλλη, υπάρχουν διάφορα παραδοσιακά έθιμα της αποκριάς που με τον καιρό πέρασαν και στις ‘αστικές’ αποκριάτικες συνήθειες. Κλασσικό παράδειγμα είναι το Γαϊτανάκι. Αυτό συνεχίζεται ως παραδοσιακό έθιμο σε πολλές αγροτικές περιοχές και χωριά (όπως στην Καλλιπεύκη Θεσσαλίας), πέρασε στη συνέχεια σε διάφορα ημι-αστικά ή αστικά κέντρα (Λιβαδειά, Καλαμάτα, Ρόδο), αλλά έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές και σε κατεξοχήν αστικά κέντρα του 20ου αιώνα, όπως η Αθήνα. Το εκπληκτικό αυτό εξώφυλλο από το περιοδικό Εικόνες, μας δείχνει ένα στιγμιότυπο από την εποχή που η Αθήνα βρισκόταν στο μεταίχμιο της αστικοποίησής της: γαϊτανάκι στην Πλάκα το 1957.

περ. Εικόνες, 1957 / Eikones magazine, 1957

Σιγά-σιγά λοιπόν, πολλές αστικές περιοχές ενσωμάτωσαν παραδοσιακά στοιχεία στους αποκριάτικους εορτασμούς τους. Ένα παράδειγμα από αυτήν την άποψη είναι και η Ξάνθη, η οποία συνδυάζει το παλιό με το καινούριο. Στην πόλη επιβιώνει το παλιό έθιμο ‘το κάψιμο του Τζάρου’ και ως τη δεκαετία του 1950 οι αποκριάτικες εκδηλώσεις της πόλης είχαν αποκλειστικά παραδοσιακό χαρακτήρα. Σήμερα το Ξανθιώτικο Καρναβάλι έχει πιο σύγχρονο χαρακτήρα, διοργανώνεται από 34 αυτόνομους συλλόγους.

Υπάρχουν βέβαια και περιοχές που γιορτάζουν εδώ και δεκαετίες τις απόκριες με έναν κατεξοχήν αστικό τρόπο. Τα κλασσικά αστικά καρναβάλια ήρθαν στην ελληνική επικράτεια προς τα τέλη του 19ου αιώνα, με σαφείς επιρροές από τα αντίστοιχα δυτικά: σερπαντίνες, παλιάτσοι, δυτικοί χοροί και πομπές με άρματα συνέθεταν το σκηνικό τους. Τέτοια καρναβάλια γίνονται σήμερα σε αρκετές πόλεις της Ελλάδας.

Το κάψιμο του τζαρου – The burning of Tzaros (xanthidaily.gr)

Λόγω των ιστορικών τους καταβολών, και όπως είναι φυσικό, περιοχές όπως είναι τα Επτάνησα υιοθέτησαν αυτά τα είδη αποκριάτικου εορτασμού πιο γρήγορα από άλλα μέρη της Ελλάδας. Εδώ τα πράγματα ξεκίνησαν πολύ νωρίς με τις λεγόμενες ‘Ομιλίες’. Αυτές ήταν σύντομες λαϊκές θεατρικές παραστάσεις που γίνονταν στη διάρκεια του καρναβαλιού. Ξεκίνησαν πριν από το 18ο αιώνα, είχαν επιρροές από το βενετσιάνικο καρναβάλι, βασίζονταν σε γραπτά κείμενα και διασκευές λαϊκών αναγνωσμάτων, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν και έργα του κρητικού θεάτρου. Με την εξέλιξη του χρόνου, τα αποκριάτικα δρώμενα στα νησιά του Ιονίου απέκτησαν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στη Ζάκυνθο ένας ντελάλης γυρίζει το νησί και διαλαλεί το πρόγραμμα του καρναβαλιού. Σε όλη τη διάρκεια της Αποκριάς διοργανώνονται χοροί, παρελάσεις και άλλες εκδηλώσεις. Το πρόγραμμα κλείνει με την ‘Κηδεία της Μάσκας’. Πρόκειται για μια παρωδία κηδείας στην οποία τη θέση του νεκρού παίρνει ο Καρνάβαλος, ενώ ακολουθούν οι θλιμμένοι συγγενείς. Στην Κέρκυρα τώρα, από τα χρόνια της Ενετοκρατίας ακόμα, υπήρχε μια μεγάλη αποκριάτικη παράδοση.  Ένας Βενετσιάνος αξιωματικός  αναλάμβανε την ψυχαγωγία και έφερνε στο νησί μπαλέτα και όπερες για να διοργανώσει το καρναβάλι που σήμαινε και τη λήξη της θητείας του. Και εδώ ο Ντελάλης περνά με σαλπιγκτές και τυμπανιστές τους δρόμους της πόλης για να αναγγείλει τον ερχομό του Σιόρ Καρνάβαλου. Η μεγάλη πομπή, με άρματα, φιλαρμονικές και μασκαρεμένες συντροφιές, κατευθύνεται στην Κάτω Πλατεία για το γλέντι, ενώ την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς η παρέλαση του Σιόρ Καρνάβαλου θα τερματίσει με το κάψιμό του.

Καρναβάλι στην Κέρκυρα, 19ος αι. / Carnival in Corfu 19th. century

Ίσως η εγγύτητα της περιοχής με την Ιταλία, να συνετέλεσε στην πρώιμη υιοθέτηση δυτικότροπων αποκριάτικων εθίμων και στο Γαλαξίδι. Ο αστικός χαρακτήρας της περιοχής και η ναυτική της παράδοση βοήθησαν στην υιοθέτηση δυτικών συνηθειών. Εικάζεται για παράδειγμα, ότι τα περίφημα ‘αλευρομουτζουρώματα’ αντέγραψαν λαϊκές γιορτές της Σικελίας. Γνωρίζουμε από τον Άγγλο περιηγητή Dodwell, που επισκέφτηκε το Γαλαξίδι τις μέρες της Αποκριάς του 1801 , ότι αυτοί οι αποκριάτικοι εορτασμοί μετρούν ήδη πάνω από δύο αιώνες ζωής!

Μπορεί τελικά να μην είναι τυχαίο το γεγονός ότι τα δυτικότροπα καρναβάλια καθιερώθηκαν σε αστικές περιοχές που βίωσαν την Ενετοκρατία. Ακόμα και αν ξεκίνησαν αρκετά αργότερα από αυτήν, όπως έγινε στο Ρέθυμνο, φαίνεται πως οι ρίζες της ενετικής κατάκτησης παρέμειναν βαθιές. Στο Ρέθυμνο ειδικά, οι καρναβαλικές εκδηλώσεις χρονολογούνται από το 1914 και περιλαμβάνουν κανταδόρους με κιθάρες, μαντολίνα, παλιές μελωδίες, μασκαράδες που περνάνε από τους δρόμους της πόλης με τους ρυθμούς της φιλαρμονικής, ενώ οι καρναβαλικές εκδηλώσεις κορυφώνονται με τη μεγάλη παρέλαση στην παραλιακή λεωφόρο.

Με τον καιρό βέβαια, και άλλες πόλεις θέλησαν να συμμετέχουν στη μαγεία του σύγχρονου καρναβαλιού. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ‘καρναβάλια των γυναικών’ στην Ήπειρο. Ξεκίνησαν τη δεκαετία του ’60 στην Πρέβεζα, άλλη μια περιοχή που βρίσκεται απέναντι από τις ιταλικές ακτές. Η ιδιαιτερότητά του συγκεκριμένου καρναβαλιού είναι προφανής από το όνομά του: είναι ένα καρναβάλι γυναικών! Τα τελευταία χρόνια, στο Καρναβάλι Γυναικών Πρέβεζας συμμετέχουν κάθε φορά πάνω από 20 πληρώματα με 1.000 καρναβαλίστριες. Το καρναβάλι των Γυναικών της Άρτας ακολούθησε το παράδειγμα της κοντινής πόλης.  Ξεκίνησε αυθόρμητα το Μάρτιο του 1982, χωρίς να διοργανώνεται από κάποιον σύλλογο ή φορέα.

Το καρναβάλι στην παλιά Αθήνα – The Carnival in old Athens

Όταν μιλάμε βέβαια για ‘αστικές απόκριες’, δεν μπορεί να λείπει η πιο αστικοποιημένη περιοχή της χώρας, κατά την σύγχρονη ιστορία της. Η Αττική γιορτάζει τις απόκριες με τον δικό της τρόπο. Το καρναβάλι του Μοσχάτου  χρονολογείται μόλις από το 1987 αλλά έχει καταφέρει να γίνει πολύ δημοφιλές και να φιλοξενεί αντιπροσωπείες καρναβαλιστών από άλλες περιοχές της Ελλάδας, αλλά και από τον υπόλοιπο κόσμο! Φυσικά, το παραδοσιακό κέντρο των αποκριάτικων εορτασμών της Αθήνας, είναι η Πλάκα. Ποιος δεν έχει βρεθεί εκεί κάποιες απόκριες για να βρεθεί μέσα στο πλήθος και να φάει μια ξεγυρισμένη ‘παραδοσιακή’ ροπαλιά στο κεφάλι; Η παλιά αθηναϊκή συνοικία βρίσκεται κάθε χρόνο στο επίκεντρο των εορταστικών εκδηλώσεων.

Αρμα πιερότος – Προπομπός 1974 Πατρινό Καρναβάλι – Chariot Pierot – Forerunner 1974 (archives.carnivalpatras.gr)

Πρέπει όμως να το παραδεχτούμε. Όταν κάνουμε λόγο για ‘αστικές απόκριες’, γνωρίζουμε με σιγουριά πως ο Βασιλιάς Καρνάβαλος κατοικοεδρεύει σε μια πόλη που βρίσκεται και πάλι απέναντι από τις ιταλικές ακτές. Για το μεγαλύτερο ξεφάντωμα, ψηφίζουμε «Πατρινό Καρναβάλι για πάντα». Είναι από τα πιο παλιά ‘αστικά καρναβάλια’, αφού μετράει 180 χρόνια ιστορίας. Λέγεται ότι ξεκίνησε από τον αποκριάτικο χορό που δόθηκε το 1829 στην οικία του εμπόρου Μωρέττη. Η επιρροή των γαλλικών στρατευμάτων που στάθμευσαν στην πόλη μετά την απελευθέρωση και φυσικά η γεωγραφική της θέση κοντά στην Ιταλία με την μεγάλη καρναβαλική παράδοση προσέδωσαν από την αρχή στο καρναβάλι της Πάτρας ένα πιο δυτικότροπο χαρακτήρα σε σχέση με όλα τα υπόλοιπα.

Το έργο στην επικεφαλίδα του αφιερώματος είναι: Νικόλαος Γύζης, Καρναβάλι στην Αθήνα – Nikolaos Gyzis, Carnival in Athens