Κατά την ύστερη αρχαιότητα η Αθήνα ακολουθώντας την τύχη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, γνώρισε περίοδο παρακμής ενώ οι βαρβαρικές επιδρομές προκάλεσαν καταστροφές και ερήμωση. Η βυζαντινή περίοδος της Αθήνας ξεκινάει από τον 4^ο αιώνα και τελειώνει το 1205 οπότε ξεκινάει η περίοδος της Φραγκοκρατίας. Παρά τη διαδεδομένη αντίληψη ότι η βυζαντινή Αθήνα δεν ήταν παρά μια ασήμαντη πολίχνη της αυτοκρατορίας, η πόλη ποτέ δεν έπαψε να είναι σημαντική.

Τα διατάγματα του Θεοδοσίου Α’ ο οποίος απαγόρευσε την αρχαία λατρεία και τους Ολυμπιακούς Αγώνες, του Θεοδοσιου Β΄ που κατήργησε την ελευσινιακή λατρεία και προέτρεψε τα αρχαία ιερά να μετατραπούν σε εκκλησίες και αργότερα, του  Ιουστινιανού ο οποίος έκλεισε τις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας, άλλαξαν τη φυσιογνωμία της πόλης δίνοντας της ένα χριστιανικό χαρακτήρα. Η μεσαιωνική εικόνα της Αθήνας συμπληρώθηκε και από το σύστημα οχύρωσης Εκτός από το Θεμιστόκλειο τείχος, διατηρήθηκε επίσης το υστερορωμαικό ενώ προστέθηκε και το Ριζόκαστρο που περιέβαλε την Ακρόπολη. Η οχύρωση καταδεικνύει το φόβο επιδρομών που υπήρχε αλλά και το μέγεθος της πόλης που περιοριζόταν στις περιοχές γύρω από την Ακρόπολη.

Ελάχιστα είναι τα αρχαιολογικά ευρήματα από την βυζαντινή περίοδο αφενός εξαιτίας της συνεχούς κατοίκησης της Αθήνας και αφετέρου εξαιτίας της πρόθεσης του ελληνικού κράτους να αναδείξει το αρχαίο παρελθόν της πόλης υποτιμώντας τα βυζαντινά κατάλοιπα. Από αυτή τη νοοτροπία δεν εξαιρέθηκαν ούτε οι βυζαντινές εκκλησίες της Αθήνας που μετά την απελευθέρωση αριθμούσαν περίπου 150 ενώ σήμερα έχουν διατηρηθεί μόλις 25 με τις περισσότερες να γκρεμίζονται στα χρόνια του Όθωνα.

Οι βυζαντινές εκκλησίες της Αθήνας είναι μικρές σε μέγεθος και χαρακτηρίζονται από το πλινθοπερίκλειστο σύστημα ανοικοδόμησης. Συχνά κτίζονταν σε σημεία όπου βρίσκονταν κατά το παρελθόν αρχαίοι ναοί.

ίσως η πιο γνώση, και τοποόσημο για την Αθήνα, είναι η Εκκλησία της Παναγίας Καπνικαρέας που βρίσκεται στην οδό Ερμού και κτίστηκε τον 11ο αιώνα. Η ονομασία της εκκλησίας θεωρείται ότι προέρχεται από το όνομά του κτήτορα, ο οποίος εισέπραττε ένα φόρο οικοδομών στα χρόνια του Βυζαντίου, τον καπνικό φόρο. Πιο παλιά είχε το όνομα Καμουχαρέα, από το όνομα των χρυσοΰφαντων υφασμάτων (καμουχάς) τα οποία πιθανότατα έφτιαχναν σε εργαστήρια της περιοχής.

Λίγα μέτρα πιο μακριά, στη «σκιά» της μητρόπολής βρίσκεται ο ναός της Θεοτόκου Γοργοεπηκόου και του Αγίου Ελευθερίου. Χαρακτηριστικό του ναού είναι ότι έχει κτιστεί εξολοκλήρου από υλικό που προέρχεται από αρχαία γλυπτά και κτίσματα στα οποία έχει χαρακτεί ένας σταυρός. Η ιδέα αυτή ανήκει στον τελευταίο μητροπολίτη της Αθήνας τον Μιχαήλ Χωνιάτη, o οποίος, έχοντας κλασική παιδεία ήθελε να εμφυσήσει και στους συμπολίτες τους την αγάπη για το ένδοξο, αρχαίο παρελθόν της πάλης τους.

Στην περιοχή της Πλάκας βρίσκονται σήμερα οι περισσότεροι βυζαντινοί ναοί της Αθήνας. Άλλοι έχουν διατηρηθεί σε καλή κατάσταση παρά το πέρασμα των αιώνων σε άλλους έχουν γίνει αρκετές παρεμβάσεις λόγω φθορών που είχαν υποστεί κυρίως στη διάρκεια πολεμικών συγκρούσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Επανάστασης.

Από τις πιο γνωστές είναι ο ναός του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά, που χρονολογείται τον 11^ο αιώνα. Βρίσκεται στους πρόποδες του Ιερού Βράχου και οφείλει το όνομά της στην αριστοκρατική οικογένεια Ραγκαβά που την έκτισε. Της ίδιας περιόδου είναι και η Αγία Αικατερίνη η οποία από τα μέσα του 18^ου αιώνα και για περισσότερο από έναν αιώνα ανήκε στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά.  Στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς κτίστηκε τον 10^ο αιώνα ο Ναός των Αγίων Αποστόλων – Σολάκη ( η ονομασία προέρχεται από το όνομα της οικογένειας των κτητόρων).

Στην οδό Φιλελλήνων όλοι έχουμε δει τη Ρώσικη Εκκλησία. Ο ναός κτίστηκε τον 11^ο αιώνα ως καθολικό του γυναικείου μοναστηριού της Παναγίας Σωτήρας του Λυκοδήμου. Στην περίοδο της Φραγκοκρατίας μετατέθηκε σε Μοναστήρι των Βενεδικτίνων Μοναχών για να γίνει και πλάι ορθόδοξο μοναστήρι το 1669, αυτή τη φορά ανδρικό. Υπέστη σοβαρές καταστροφές από πολεμικές συγκρούσεις και φυσικές καταστροφές. Το 1847 περιήλθε στη δικαιοδοσία της ρωσικής πρεσβείας για να καλύψει τις ανάγκες της ρωσικής παροικίας της Αθήνας. Παρά τις αρχικές σκέψεις για κατεδάφιση  και ανοικοδόμηση νέου ναού, τελικά επικράτησε η λύση της αναστήλωσης διασώζοντας έτσι μέχρι και σήμερα αυτό το μνημεία της πόλης.

Μια ακόμα εκκλησία που προσπερνάμε βιαστικά είναι ο ναός των Αγίων Θεοδώρων κοντά στην Πλατεία Κλαυθμώνος. Κτίσμα επίσης του 11^ου αιώνα σε θέση που προϋπήρχε ναΐσκος κτισμένος από την αυτοκράτειρα Ευδοκία. Θεωρείται από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Αθήνας.

Αξίζει μνεία και στη Μονή Καισαριανής που ήταν αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου. Σήμερα είναι μια άριστη επιλογή για μια κοντινή εκδρομή αλλά όταν ανεγέρθηκε ήταν αρκετά μακριά από το κέντρο της Αθήνας. Κτίστηκε τον 11ο – 12ο αιώνα και από αυτή πήρε το όνομά της και η κοντινή συνοικία. Για πολλά χρόνια ήταν πλούσιο μοναστήρι εκμεταλλευόμενη τις προσόδους από τις γύρω εκτάσεις αλλά και το περίφημο μέλι του Υμηττού. Στα χρόνια της επανάστασης χρησιμοποιήθηκε ως ορμητήριο και καταφύγιο των επαναστατών. Η σταδιακή οικονομική παρακμή, οι φυσικές καταστροφές και η εγκατάλειψη οδήγησαν στην ερήμωση της μονής. Το Υπουργείο Πολιτισμού ολοκλήρωσε πριν από μερικά χρόνια την αναστήλωση της και σήμερα η Μονή είναι επισκέψιμη ως αρχαιολογικός χώρος.

Αν και η Αθήνα είναι γνωστή για τα αρχαία της μνημεία τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Ελλάδα, οι μικρές βυζαντινές εκκλησίες είναι τα «παράθυρα» που αποκαλύπτουν μια λιγότερη γνωστή περίοδο της ιστορίας της, για χρόνια παραγκωνισμένη λόγω της σύγκρισης με το αρχαίο παρελθόν. Ωστόσο, η Αθήνα έχει κατοικηθεί συνεχώς για χιλιάδες χρόνια και τα ίχνη που αποκαλύπτουν την ιστορία της είναι παρόντα!

Γ.Λ.