Χαρά Νάτσινα

Τμήμα Επεξεργασίας Αρχείων – Κεντρική Υπηρεσία Γ.Α.Κ.

Στο Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, που απόκειται στη Κεντρική Υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους, αποτυπώνεται το έργο μίας εκ των δέκα Διευθύνσεων στις οποίες οργανώθηκε η Ελληνική Διοίκηση Σμύρνης από τον Αύγουστο του 1920 μέχρι και την καταστροφή του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Παράλληλα, φωτίζονται λιγότερο γνωστές πτυχές της εν γένει οικονομικής ιστορίας της Δυτικής Μικράς Ασίας και αναδεικνύονται οι προτεραιότητες της Ελληνικής Διοίκησης.

Μεταξύ αυτών ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η δημιουργία του Πανεπιστημίου Σμύρνης, οργανικού στοιχείου του σχεδιασμού του Ελευθέριου Βενιζέλου για την περιοχή, του οποίου την ίδρυση –κατά τον διεθνούς κύρους μαθηματικό και οργανωτή του Πανεπιστημίου, Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή–    καθιστούσε «απαραίτητον και επείγουσαν η μεγέθυνσις του Βασιλείου» ως ενός «εκ των κυριωτέρων παραγόντων αναπτύξεως του πολιτισμού και του πλούτου της χώρας» («Έκθεσις περί της οργανώσεως του Πανεπιστημίου Σμύρνης», Ιανουάριος 1921).

Η χρηματοδότηση και στέγαση του Ιωνικού Πανεπιστημίου Σμύρνης ανατέθηκε στην Ύπατη Αρμοστεία, η οποία προχώρησε στη σύσταση του Γραφείου Οργανώσεως Πανεπιστημίου για τη διεκπεραίωση όλων τα απαραίτητων εργασιών. Ο ίδιος ο Καραθεοδωρή από τον Σεπτέμβριο του 1920 μέχρι την καταστροφή βρισκόταν στη Σμύρνη και προΐστατο του Γραφείου. Επόπτευε και συντόνιζε, με τη σταθερή στήριξη της Ύπατης Αρμοστείας, το σύνθετο εγχείρημα (αποπεράτωση-ανακατασκευή παλαιότερων κτηρίων και ανέγερση νεόδμητων, αγορές βιβλίων, οργάνων και ειδικού εξοπλισμού) και στόχευε στην όσο το δυνατόν συντομότερη ολοκλήρωση του έργου, που αρχικά είχε προβλεφθεί για το φθινόπωρο του ίδιου έτους.

Χειρόγραφη επιστολή Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή προς τον Αριστείδη Στεργιάδη (ΓΑΚ, Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης)

Προς αυτή την κατεύθυνση, αποφασίστηκε το Πανεπιστήμιο να στεγαστεί σε κτήριο που βρισκόταν στον λόφο Μπαχρή Μπαμπά, δυτικά του λόφου Πάγου, στις παρυφές της Σμύρνης, προοριζόταν ήδη από την οθωμανική κυβέρνηση για τη στέγαση ανώτερου εκπαιδευτικού ιδρύματος και το παρέλαβαν ημιτελές οι Ελληνικές Αρχές τον Μάιο του 1919.

Στο Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Αρμοστείας εντοπίζονται αρχιτεκτονικά τεχνικά σχέδια με κατόψεις της εσωτερικής  διαρρύθμισης του κτηρίου αυτού, όσο και των νεόδμητων κατοικιών οι οποίες βρίσκονταν στον περίβολο του κτηρίου και προορίζονταν για τους καθηγητές.

Κάτοψη του κεντρικού κτηρίου του Πανεπιστημίου Σμύρνης, Ανώγειο. Κυανοτυπία. (ΓΑΚ, Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης)

Οι δύο πρώτες κατόψεις είναι κυανοτυπίες και απεικονίζουν το κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου μετά τις εργασίες ανακατασκευής του. Απεστάλησαν από τη Διεύθυνση Δημοσίων Έργων της Ελληνικής Διοίκησης Σμύρνης στην εργολάβο Τεχνική Εταιρεία «Αλέξανδρος Ζαχαρίου και Σία» και συμπληρώθηκαν από την τελευταία με το σχεδιασμό της κεντρικής θέρμανσης του κτηρίου του πανεπιστημίου, το οποίο προβλεπόταν να λειτουργεί «δι’ ατμού χαμηλής πίεσης». Άλλωστε στο υπόμνημα που κατέθεσε ο Καραθεοδωρή για την ίδρυση του Πανεπιστημίου είχε προτείνει οι εγκαταστάσεις να είναι εντελώς σύγχρονες (και όχι πολυτελείς). Στις κατόψεις του κτηρίου διακρίνονται το Ισόγειο με 23 αίθουσες, καθώς και το Ανώγειο με μεγάλο αμφιθέατρο και 35 αίθουσες (προς χρήση ως εργαστήρια, βιβλιοθήκη, αναγνωστήρια κ.ά.), ενώ σημειώνονται και τα προβλεπόμενα θερμαντικά σώματα και δίκτυο σωληνώσεων.

Τις σχετικές εργασίες συμπλήρωσης και διαρρύθμισης των κτηριακών εγκαταστάσεων είχε αναλάβει η τεχνική εταιρεία των Αθηνών «Τέχνη»  που ανήκε στον Αλέξανδρο Ζαχαρίου, εν Ελλάδι αντιπρόσωπο  της εταιρείας Siemens, ενώ την ανέγερση νέων κτηρίων η «Ελληνική Γενική Οικοδομική Εταιρεία Α.Ε.» και η «Τέκτων. Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρία» της αυτής ιδιοκτησίας. Κατά τη μαρτυρία του Μικρασιάτη καθηγητή Γεώργιου Ιωακείμογλου, τον Σεπτέμβριο του 1920, στη συνάντηση του ιδίου και του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο τελευταίος, απευθυνόμενος στους δύο καθηγητές, είπε: «Θα πάτε εις την Σμύρνην, θα σας παράσχουν όλας τας ευκολίας, το έργον σας είναι σπουδαίον, η Ελλάς πρέπει να εκπολιτίσει την Μικράν Ασίαν. Θα έλθει μαζί σας ο Αλέξανδρος Ζαχαρίου, διά να βοηθήσει να ετοιμασθούν τα ταχύτερον τα κτίρια του Πανεπιστημίου». Πράγματι, στις αρχές Οκτωβρίου, Καραθεοδωρής, Ιωακείμογλου και Ζαχαρίου μετέβησαν στη Σμύρνη.

Στις τρεις επόμενες κατόψεις που εκπονήθηκαν από την εργολάβο «Ελληνική Γενική Οικοδομική Εταιρεία Α.Ε.», απεικονίζονται οι κατοικίες των καθηγητών που εκτείνονταν σε ένα τριώροφο κτήριο με τρία Πατώματα: το ισόγειο, ο β’ και ο γ’ όροφος (κάθε όροφος με 14 δωμάτια). Το κτήριο είχε χτιστεί στον περίβολο του κεντρικού κτηρίου του Πανεπιστημίου. Και σε αυτές τις κατόψεις σημειώνονται τα «δι’ ύδατος» θερμαντικά σώματα των  χώρων.

Κάτοψη τριώροφου κτηρίου καθηγητικών κατοικιών του Πανεπιστημίου Σμύρνης, α’ και β’ όροφος. (ΓΑΚ, Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης)

Τα εν λόγω σχέδια είχαν επισυναφθεί σε  υπηρεσιακή αλληλογραφία του Γραφείου Οργανώσεως  Πανεπιστημίου Σμύρνης μεταξύ των εργολάβων εταιρειών και υπηρεσιών της Διεύθυνσης Οικονομικών. Οι επιστολές, που εκτείνονται στο διάστημα από τον Ιανουάριο του 1921 έως τον Αύγουστο του 1922, αφορούσαν ζητήματα εξοπλισμού (ηλεκτροφωτισμού, συστήματος κεντρικής θέρμανσης), χρηματοδότησης (έκδοσης  χρηματικών ενταλμάτων και προκαταβολής χρηματικών ποσών  στο Γραφείο Οργανώσεως του Πανεπιστημίου), καθώς και προσωπικού (έκδοσης ειδικών διαταγών απόσπασης και αναστολής στρατιωτικής θητείας εξειδικευμένων επιστημόνων και τεχνιτών, καταστάσεις μισθοδοσίας).

Σε αυτές διαφαίνεται πως η διαχείριση των οικονομικών του όλου έργου ευθυγραμμιζόταν με το όραμα της Μεγάλης  Ιδέας  για εδραίωση, προβολή και μακροημέρευση της ελληνικής παρουσίας στην Ανατολία· ήταν έντιμη, μεγαλεπίβολη και δαπανηρή.

Δακτυλόγραφη απαντητική επιστολή του Αριστείδη Στεργιάδη προς τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή (ΓΑΚ, Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης)

Ωστόσο, εντοπίζονται και χειρισμοί οι οποίοι αύξησαν σημαντικά το βαθμό δυσκολίας του εγχειρήματος: οι υψηλές προδιαγραφές κατασκευής που ετέθησαν εν καιρώ πολέμου και οι δυσκολίες που αναμενόμενα προέκυπταν στην πορεία, η υποτίμηση των αυστηρών περιορισμών που υπέστησαν, μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου,  οι διεθνείς εμπορικές κινήσεις της Γερμανίας, παρά το ότι η τελευταία αποτελούσε –είτε μέσω ελληνικών εταιριών, είτε με απευθείας συναλλαγές- τον κύριο προμηθευτή (συστημάτων και τεχνικού εξοπλισμού, βιβλίων, εργαστηριακού υλικού, ακόμη και επίπλωσης), οι συνακόλουθες αυξήσεις εξαγωγικών φόρων και οι συχνές επιβραδύνσεις πληρωμών που οδηγούσαν σε αναπροσαρμογή του κόστους ακόμη και κατά επιπλέον 120%, η συχνή υποβάθμιση των στρατιωτικών προτεραιοτήτων, οι (διαχρονικές στα ελληνικά πράγματα) καθυστερήσεις και δυσλειτουργίες στο συντονισμό δημόσιων υπηρεσιών και ιδιωτικών εταιρειών-αναδόχων.

Σε κάθε περίπτωση,  τα εγκαίνια του Πανεπιστημίου Σμύρνης προγραμματίστηκαν για τον Οκτώβριο του 1922· και κάπως έτσι προστέθηκαν στη χορεία των εθνικών οραμάτων που  η καταστροφή της Σμύρνης τα άφησε για πάντα εκκρεμή κι ανολοκλήρωτα…