Μυρτώ Καραγεώργη-Γυφτοδήμου

Τμήμα Επεξεργασίας Αρχείων

Κεντρική Υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους

Οι επόπτες πάνε θέατρο. Καλλιτεχνική κίνηση στη Σμύρνη του 1922: Στιγμιότυπα από το αρχείο της Διεύθυνσης Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης

Εικόνα 1. Στήλη δημοσίων θεαμάτων της εφημερίδας “Κόσμος”, 13/26 Απριλίου 1922. Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, Κ.Υ. Γ.Α.Κ

Πού θα πήγαινε κανείς αν ήθελε να παρακολουθήσει μια θεατρική παράσταση στη Σμύρνη την 26^η Απριλίου του 1922; Την απάντηση δίνει η πρωινή εφημερίδα Κόσμος: τα Νεζεράκια παρουσίαζαν στο Θέατρο Κυβέλης την «ευφυέστατον επιθεώρησιν Το Ρεκόρ εις πράξεις 3 με 25 πεταχτά τραγουδάκια», ενώ ο κινηματογράφος Παλλάς πρόβαλλε ξανά τους Παρίες του Έρωτος, γαλλική ταινία του Paul Garbagni με τον γνωστό Σμυρναίο ηθοποιό Μάριο Παλαιολόγο.

Όποιος όμως ήθελε να παρακολουθήσει τις τρεις «κορωνίδες τις οθόνης» Μπισκό, Ρολέτ και Βλανς, έπρεπε να οπλιστεί με υπομονή, αφού στον κινηματογράφο Πάνθεον προμηνυόταν σωστός πανζουρλισμός εν όψει της προβολής της ταινίας οι Τρεις αισθηματίαι.

Οι τοπικές εφημερίδες της Σμύρνης παρουσίαζαν ανελλιπώς την καλλιτεχνική κίνηση της πόλης, σε διαρκή ανοδική πορεία από την κατασκευή του πρώτου μεγάλου θεάτρου της, του Θεάτρου Ευτέρπη το 1841. Τις αίθουσες της πόλης γέμιζαν ιταλικοί και γαλλικοί θίασοι· παράδειγμα οι παραστάσεις του δραματικού θιάσου Παρί Τουρνέ το 1920 στο θέατρο Σπόρτινγκ. Ο δε παιδικός θίασος των Piccoli εμφανιζόταν το 1911 στο νεόδμητο Θέατρο Σμύρνης, «ένα από τα ωραιότερα και κομψότερα θέατρα των Βαλκανίων και της Ανατολής», όπως το χαρακτηρίζει ο Χρήστος Σολομωνίδης στο έργο του Το θέατρο στη Σμύρνη 1657-1922. Τον χώρο εγκαινίασε ο θίασος Κοτοπούλη-Λεπενιώτη, ένας από τους αθηναϊκούς θιάσους που ενέταξαν την πόλη στις περιοδείες τους. Ο θίασος της Κυβέλης Αδριανού, μάλιστα, έδινε με τέτοια συχνότητα παραστάσεις στη Σμύρνη που το θέατρο Σπόρτινγκ Κλουμπ μετονομάστηκε σε Θέατρο Κυβέλης προς τιμήν της ηθοποιού.

Το φιλοθέαμον κοινό είχε λοιπόν πολλές επιλογές, ωστόσο στήριζε με ιδιαίτερο ενθουσιασμό τις προσπάθειες των εγχώριων θεατρικών σχημάτων, ερασιτεχνικών και επαγγελματικών. Οι θίασοι επέλεγαν έργα του διεθνούς ρεπερτορίου, ανέβαζαν αρχαίους κλασικούς, μέχρι και όπερα ή οπερέτα. Η Οπερέττα Αφεντάκη, λόγου χάρη, το 1919 ανέβασε με μεγάλη επιτυχία την Τραβιάτα με την Ελληνορωσίδα υψίφωνο Σαμπανιέβα. Δεν περιορίστηκε όμως στο ξένο ρεπερτόριο, αφού κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του αποκλεισμού είχαν εμφανιστεί πολλοί και αξιόλογοι Μικρασιάτες θεατρικοί συγγραφείς. Ένας από αυτούς, ο επιθεωρησιογράφος Σύλβιος (κατά κόσμον Ανδρέας Παπαδόπουλος), είδε τον Σμυρνέικο Παπαγάλο του να σημειώνει τόση επιτυχία, ώστε παιζόταν συνεχόμενα επί τρεις μήνες στο θέατρο Κραίμερ το 1916.

Η καλλιτεχνική δραστηριότητα συνεχίστηκε τα χρόνια της ελληνικής κατοχής, όπως μαρτυρά κατάσταση της Διεύθυνσης Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, όπου βλέπουμε πόσο φόρο δημοσίων θεαμάτων πλήρωσαν θέατρα και κινηματογράφοι της πόλης τον Ιούνιο του 1922.

Εικόνες 3-4. Κατάσταση εισπραχθέντος φόρου δημοσίων θεαμάτων μηνός Ιουνίου του έτους 1922. Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, Κ.Υ. Γ.Α.Κ.

Συνάμα διοργανώνονταν παραστάσεις για τους άντρες στο μέτωπο ή για «ευεργετικούς» σκοπούς, οπότε η Διεύθυνση Οικονομικών επέτρεπε τη διεξαγωγή παραστάσεων χωρίς είσπραξη του φόρου δημοσίων θεαμάτων. Έτσι, χάρη στη διαβεβαίωση του Πρόξενου της Περσίας επιτρέπεται να παιχτεί στις 22 Ιουνίου 1922 η οπερέτα Ο αγοράζων με τον πήχυν στον οθωμανικό κινηματογράφο Εργκάδ-Παζάρ άνευ καταβολής φόρου, αφού οι εισπράξεις θα διατεθούν υπέρ των απόρων Περσών. Στο επισυναπτόμενο πρόγραμμα της παράστασης σημειώνεται ότι θα υπάρξει ξεχωριστή απογευματινή παράσταση «για τις κυρίες».

Εικόνες 5-6. Πρόγραμμα παράστασης στο σινεμά Εργκάδ-Παζάρ υπέρ πτωχών Περσών. Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, Κ.Υ. Γ.Α.Κ

Εικόνα 7. Βεβαίωση του περσικού προξενείου περί αγαθοεργού παράστασης, μηνός Ιουνίου του έτους 1922. Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, Κ.Υ. Γ.Α.Κ.

Το ζήτημα της είσπραξης του συγκεκριμένου φόρου παρουσίαζε αρκετές δυσκολίες για τους επόπτες, οι οποίοι έπρεπε να παρίστανται στο θέατρο την ώρα που άνοιγε, αφήνοντας τη δουλειά τους σε άλλες δημόσιες υπηρεσίες, ώστε να παρακολουθούν ότι όλα τα εισιτήρια που πωλούνταν ήταν σφραγισμένα. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις, στις οποίες τα σφραγισμένα εισιτήρια δεν επαρκούσαν και το Ταμείο συγκατένευε να εισπράξει εκ των υστέρων φόρο για εισιτήρια, τα οποία είχαν μετρήσει επί τόπου οι επόπτες.

Τις δυσκολίες αυτές εκθέτει στην αναφορά του ο Γενικός Επόπτης Δημοσίων Θεαμάτων Δημήτριος Πομόνης. Παραδέχεται ότι «η επί των κινηματοθεάτρων της δικαιοδοσίας [του] διενεργουμένη εποπτεία δεν είναι ακριβώς εκείνη» που απαιτούν οι διαταγές, αφού εκτός των άλλων οι θιασάρχες προβάλλουν την αξίωση να κόβουν εισιτήρια ελευθέρας στα μέλη των οικογενειών τους, ο αριθμός των οποίων «παρουσιάζεται εκάστοτε διάφορος», διευκόλυνση που επετράπη «προς αποφυγή επεισοδίων». Από τις εισπράξεις του φόρου εξαρτιόνταν και οι αποζημιώσεις των εποπτών, δίνοντάς τους επιπλέον κίνητρο προς επιμέλεια στον έλεγχο πώλησης εισιτηρίων.

Εικόνες 8-10. Αναφορά του Γενικού Επόπτη Δημοσίων Θεαμάτων, Ιούνιος 1922. Αρχείο Διευθύνσεως Οικονομικών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, Κ.Υ. Γ.Α.Κ.

Τον Αύγουστο του 1922 πλέον οι εισπράξεις των θεάτρων παρουσίαζαν μείωση, μια και το κοινό είχε αραιώσει, όπως μας πληροφορεί η Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου στο αφιέρωμα του περιοδικού Χάρτης στο 1922. Από τα τελευταία έργα που παίχτηκαν στο θέατρο Κυβέλης, στις 21 Αυγούστου, η Αΐντα του Βέρντι. Με τη σκλάβα ηρωίδα του, το έργο θεωρήθηκε συμβολικό για την τύχη της Σμύρνης και του μικρασιατικού ελληνισμού.