Δύσκολα μπορούμε σήμερα να  φανταστούμε τη μορφή της Αθήνας πριν τα μέσα του 19^ου αιώνα, όταν η πόλη άρχισε να παίρνει τη μορφή μιας σύγχρονης πόλης. Δεν είναι ασυνήθιστο σύγχρονοι δρόμοι να έχουν πάρει τη θέση αρχαίων ρεμάτων που διέτρεχαν την Αττική.

Η οδός Σταδίου, είναι ένας από εκείνους τους κεντρικούς δρόμους της πόλης που έχουν πάρει τη θέση ενός ρέματος το οποίο παρέμενε έξω από τα όρια της πόλης τόσο στα αρχαία όσο και στα νεότερα χρόνια. Το ρέμα παρέμεινε λίγο έξω από το τείχος που περιέκλειε την Αθήνα από το 1778 έως το 1834 οπότε και γκρεμίστηκε ό,τι είχε απομείνει από αυτό.

Πλέον η Αθήνα ήταν η πρωτεύουσα του νεοσύστατου κράτους και οι αρχιτέκτονες Κλεάνθης και Σάουμπερτ είχαν εκπονήσει το σχέδιο της πόλης. Σύμφωνα με αυτό χαράχτηκε η οδός Σταδίου η οποία θα ήταν ένας μια από τις κεντρικότερες αρτηρίες της πόλης, που θα συνέδεε την Πλατεία Όθωνος (σημ. πλατεία Ομονοίας)  με το Παναθηναϊκό Στάδιο, το οποίο  βέβαια τότε δεν ήταν παρά ένα αρχαίο μνημείο θαμμένο ανάμεσα στους  λόφους Άγρας και Αρδηττού.

Ωστόσο, οι συνεχείς αλλαγές στο σχέδιο της πόλης, άλλαξαν τόσο το μέγεθος και την πορεία όσο και την κατάληξη του δρόμου που πλέον θα οδηγούσε στην Πλατεία Συντάγματος. Παρόλα αυτά, σταθερή έμεινε η ονομασία του δρόμου για περισσότερο από έναν αιώνα. Τον Μάρτιο του 1945 έγινε από το Δήμο προσπάθεια να αλλάξει η ονομασία του δρόμου σε οδό «Ουίνστον Τσώρτσιλ» ως ένδειξη ευγνωμοσύνης απέναντι στην Αγγλία, ίσως βέβαια και λόγο του ρόλου του πρωθυπουργού της Αγγλίας στα Δεκεμβριανά. Ασφαλώς αυτή η απόπειρα απέτυχε αφού ουδέποτε η νέα ονομασία χρησιμοποιήθηκε από τους κατοίκους της πόλης και περιέπεσε σε λήθη…

Εφημερίδα Εστία

Ήδη από τη χάραξη του ο δρόμος ήταν προορισμένος να γίνει ένα ευθύ «βουλεβάρτο» πλάτους 30 μέτρων. Η κάλυψη του ρέματος και η δενδροφύτευση, έφεραν γρήγορα την ανοικοδόμηση αρχοντικών ιδιωτικών κατοικιών, δημόσιων κτιρίων και εμπορικών καταστημάτων. Οι ακακίες, οι κήποι, τα φαρδιά πεζοδρόμια και τα νεοκλασικά κτίρια στις πλευρές του δρόμου ασφαλώς θα έδιναν στην οδό Σταδίου μια εντελώς διαφορετική εικόνα από τη σημερινή. Παρόλα αυτά στη Σταδίου στέκουν ακόμα κτήρια με ιστορία μεγαλύτερη από έναν αιώνα, συνεχίζοντας μάλιστα να έχουν θέση στη ζωή της πόλης.

Ένα από τα πρώτα κτίρια του δρόμου, η οικία Κοντοστάβλου, εκεί που βρίσκεται η σημερινή πλατεία Κολοκοτρώνη, έμελε να συνδεθεί με την κοινοβουλευτική ιστορία της χώρας. Μετά την Επανάσταση της 3^ης Σεπτεμβρίου 1843 και την εγκαθίδρυση της Συνταγματικής Μοναρχίας, αναζητήθηκε χώρος που θα στέγαζε τη Βουλή και τη Γερουσία. Πράγματι, η Οικία Κοντοστάβλου έπαιξε αυτό το ρόλο για μια δεκαετία περίπου οπότε και καταστράφηκε από πυρκαγιά.

Το μόνιμο κτίριο της Βουλής θεμελιώθηκε το 1857 και η επίσημη έναρξη των συνεδριάσεων έγινε το 1875 με πρωθυπουργό τον Χαρίλαο Τρικούπη. Το κτίριο, λειτούργησε ως Βουλή για 60 χρόνια φιλοξενώντας τις συζητήσεις και τις κρίσιμες αποφάσεις της πολυτάραχης αυτής περιόδου της ελληνικής ιστορίας. Μετά την μεταστέγαση της βουλής στα Παλαιά Ανάκτορα (1935), το κτήριο της Παλαιός Βουλής παραχωρήθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο στην Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, προκειμένου να στεγάσει το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Το Μουσείο άνοιξε για το κοινό το 1962 αποτελώντας έκτοτε ένα από τα τοπόσημα της Αθήνας. Η μόνιμη συλλογή του Μουσείου περιλαμβάνει κειμήλια της νεώτερης ελληνικής ιστορίας ενώ διαθέτει πλούσιο φωτογραφικό αρχείο και βιβλιοθήκη.

Το μέγαρο και ο προαύλιος χώρος της Βουλής στην οδό Σταδίου.
Αδελφοί Ρωμαίδη, (;) , π. 1890, κολλοτυπία. Φωτογραφικό Αρχείο Ι.Ε.Ε.Ε.- Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα.

Ωστόσο, το ισχυρότερο σημείο αναφοράς όχι μόνο για την οδό Σταδίου αλλά για ολόκληρο το κέντρο της Αθήνας, είναι ο έφιππος ανδριάντας του Κολοκοτρώνη μπροστά από το Μουσείο. Ο ανδριάντας έχει τη δική του ιστορία. Είναι έργο του γλύπτη Λάζαρου Σώχου, όμοιο με το αντίστοιχο που βρίσκεται στο Ναύπλιο. Μετά από αρκετές συζητήσεις και διαφωνίες γύρω από τη θέση του αγάλματος, επιλέχθηκε τελικά η νησίδα στη συμβολή με τον οδό Κολοκοτρώνη, σημείο στο οποίο τοποθετήθηκε ο έφιππος Κολοκοτρώνης το 1904. Το 1954, στο πλαίσιο των έργων ανάπλασης της πλατείας, το γλυπτό μεταφέρθηκε στη θέση που βρίσκεται έως σήμερα για να γίνει ένα από τα πλέον δημοφιλή σημεία συνάντησης, «παρακολουθώντας» χιλιάδες ανθρώπους να περνούν μπροστά του, άλλοι βιαστικά, αδιαφορώντας, και άλλοι σταματώντας για λίγα δευτερόλεπτα για να το κοιτάξουν.

Έκτος από τη Βουλή, στην οδό Σταδίου είχαν κατασκευαστεί και άλλα κτίρια που σχετίζονταν με τη λειτουργία του κράτους. Το 1834, στη συμβολή με την οδό Αρσάκη, είχε ανεγερθεί το Εθνικό Τυπογραφείο. Το μονώροφο κτίριο άλλαξε χρήση το 1931 οπότε και προστέθηκε και δεύτερος όροφος ώστε να στεγάσει τις υπηρεσίες  του Πρωτοδικείου Αθηνών.

Μεταφορά του έφιππου ανδριάντα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη από τη μικρή πλατεία στη συμβολή των οδών Σταδίου και Κολοκοτρώνη στον προαύλιο χώρος της Παλαιάς Βουλής.
Πρακτορείον Ηνωμένων Φωτορεπόρτερς, 1954. Φωτογραφικό Αρχείο Ι.Ε.Ε.Ε.- Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα.

Το 1837 είχε κτισθεί και το πρώτο Ελληνικό Νομισματοκοπείο. Η πλατεία μπροστά του ονομάστηκε αρχικά Πλατεία Νομισματοκοπείου αλλάζοντας ονομασίες ανάλογα με τη χρήση της και τις συγκυρίες. Το 1878 το Νομισματοκοπείο επεκτάθηκε και έγινε το Υπουργείο Οικονομικών. Ωστόσο η πλατεία μπροστά του ονομάστηκε πλατεία Κλαυθμώνος λόγω της παρουσίας στην ίδια πλατεία του Υπουργείου Εσωτερικών όπου συγκεντρώνονταν οι απολυμένοι δημόσιοι υπάλληλοι παρακαλώντας να επαναπροσληφθούν. Ήταν άλλωστε κοινή τακτική η απόλυση τους και η πρόσληψη άλλων μετά την αλλαγή κάθε κυβέρνησης, τουλάχιστον ως το 1911 οπότε θεσπίστηκε η μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων.

Χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα της ταυτότητας που επρόκειτο να αποκτήσει ο δρόμος είναι η ανοικοδόμηση του αριθμό 38 του κεντρικού καταστήματος, της μοναδικής τότε τράπεζας της χώρας, της Εθνικούς Τράπεζας το 1874. Η Τράπεζα είχε ιδρυθεί το 1841 από τον Γεώργιο Σταύρο και γρήγορα αναπτύχθηκε αποτελώντας πυλώνα της ελληνικής οικονομίας. Το 1901, στο πέρασμα του 20^ου αιώνα, το κτήριο ανασκευάστηκε, αποκτώντας τη μορφή που διατηρεί ακόμα και σήμερα.

Ωστόσο, οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της χώρας και διεθνώς επέβαλαν την ίδρυση μιας Κεντρικής Τράπεζας. Αυτό έγινε το 1928 κατόπιν σχετικής σύστασης της Κοινωνίας των Εθνών. Το πρώτο κτήριο της Τράπεζας της Ελλάδος ολοκληρώθηκε το 1938 στην οδό Πανεπιστημίου. Ακολουθώντας τις απαιτήσεις της εποχής σταδιακά το κτήριο επεκτάθηκε για να καταλάβει τελικά ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο και τη δεκαετία του 1970 και στην οδό Σταδίου.

Σημείο αναφοράς της μετεξέλιξης της ταυτότητας και του μεγέθους της πόλης είναι το κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού. Στο χώρο μεταξύ των οδών Σταδίου-Αμερικής-Πανεπιστημίου-Βουκουρεστίου, είχαν κατασκευαστεί οι βασιλικοί στάβλοι, ήδη από την εποχή του Όθωνα, ώστε να βρίσκονται κοντά στο Ανάκτορο. Όμως, η Αθήνα των αρχών του 20^ου αιώνα ήταν πλέον μια πόλη με ταχεία ανάπτυξη, που καλούταν να ανταποκριθεί στο ρόλο μια σύγχρονης πρωτεύουσας. Μέσα στο πλαίσιο αυτό ήταν λογικό να αναζητηθεί μια νέα χρήση του οικοπέδου. Έτσι, στη θέση αυτή οικοδομήθηκε το Μετοχικό Ταμείο Στρατού σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Β. Κασσάνδρα και Λ. Μπόνη. Το κτίριο ήταν επιβλητικό σε διαστάσεις και ακολουθούσε αντίστοιχα αρχιτεκτονικά πρότυπα της ίδιας περιόδου. Ήδη, από την κατασκευή του στέγαζε γραφεία, καταστήματα και κέντρα διασκέδασης, έναν χαρακτήρα που διατηρεί σε μεγάλο βαθμό ακόμα και σήμερα.

Πλέον η οδός Σταδίου είχε γίνει σημείο κοινωνικών συναναστροφών και ψυχαγωγίας για τους Αθηναίους. Εκτός από τα εμπορικά καταστήματα στο δρόμο λειτουργούσαν και κέντρα διασκέδασης και θέατρα. Ένα από αυτά επισκέφτηκε και ο Κ. Καβάφης το 1901 όταν βρέθηκε στην Αθήνα, αν και μάλλον δεν έμεινε αρκετά ευχαριστημένος από αυτό: «Το βράδυ πήγα, με τον Αλέξανδρο, στο Θέατρο «Βαριετέ», οδός Σταδίου. Παιζόταν η «Μποέμ» του Πουτσίνι. Θίασος μάλλον τρίτης σειράς. Το θέατρο είναι μεγάλο όσο και το θέατρο της Ομονοίας, όμως λιγότερο καθαρό και περιποιημένο, και το καφενείο του αληθινό καμίνι. […]»

Η οδός Σταδίου από το ύψος της οδού Βουκουρεστίου. Δεξιά το πενταώροφο κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού,στο οικοδομικό τετράγωνο που καταλάμβανε παλαιότερα οι οι βασιλικού στάβλοι. Επιστολικό Δελτάριο, Μεσοπόλεμος. Φωτογραφικό Αρχείο Ι.Ε.Ε.Ε.- Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα.

Η οδός Σταδίου έχει το δικό της πρωταγωνιστικό ρόλο και στα πρώτα βήματα του κινηματογράφου στην Αθήνα. Η προβολή κινηματογραφικών ταινιών στην Ελλάδα συνδέεται με την επέκταση του σιδηροδρομικού δικτύου και του ηλεκτροφωτισμού, γι’ αυτό και εμφανίστηκε μάλλον καθυστερημένα σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Για τις πρώτες προβολές ακολουθήθηκε η αντίστοιχη τακτική με άλλες χώρες, δηλαδή η επιλογή κάποιου άδειου, διαθέσιμου καταστήματος, σε εμπορικό, κεντρικό σημείο όπου ήδη λειτουργούσαν θέατρα. Η καταλληλότερη επιλογή, που θα πληρούσε τις παραπάνω προϋποθέσεις, δεν ήταν άλλη από την οδό Σταδίου.  Εκεί παρακολούθησαν οι Αθηναίοι για πρώτη φορά κινηματογράφο στον κινηματόγραφο Έδισσον και στον «παρισινο κινηματογράφο».

Η βιομηχανία του κινηματογράφου είχε πια εμφανιστεί δυναμικά και στην Αθήνα. Η οδός Σταδίου θα συνέχιζε να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτό το νέο θέαμα. Το 1910 δημιουργήθηκε η αίθουσα ΑΤΤΙΚΟΝ στον κήπο της Οικίας Βούρου. Η εμπορική επιτυχία ήταν τεράστια οδηγώντας στην ανακατασκευή του κτιρίου σε σχέδια του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Νικολούδη. Ήταν η πρώτη πολυτελής κινηματογραφική αίθουσα στην Αθήνα, σημείο συνάντησης της «καλής κοινωνίας» της πρωτεύουσας. Έτος σταθμός για την κινηματογραφική ιστορία της χώρας υπήρξε το 1929, όταν στον κινηματογράφο ΑΤΤΙΚΟΝ προβλήθηκε η πρώτη ταινία ομιλούντος κινηματογράφου στην Ελλάδα. Για περισσότερο από έναν αιώνα ο κινηματογράφος υπήρξε σημείο αναφοράς για την πολιτιστική ζωή της πόλης. Τον Φεβρουάριο του 2012, μεγάλη πυρκαγιά που προκάλεσαν άγνωστοι στο περιθώριο συλλαλητηρίου, κατέστρεψε μεγάλο μέρος του κτιρίου που έκτοτε παραμένει «ένα φάντασμα» της ιστορίας του στο κέντρο της Αθήνας περιμένοντας την αποκατάσταση και αξιοποίηση του.

Εφημερίδα Ελευθερία

Η ίδια φωτιά κατέστρεψε ακόμα δύο καταστήματα με μεγάλη ιστορία στο χώρο του εμπορίου της πόλης. Το κατάστημα Kosta Boda, σχεδόν συνώνυμο με τις αγορές δώρων για δεκαετίες, είχε ανοίξει στην οδό Σταδίου το 1972 ενώ ανακαινίστηκε με επισημότητα το 1981.

Ένα ακόμα εμπορικό κατάστημα που θα έγραφε τη δική του μεγάλη ιστορία στη επιχειρηματική ιστορία της χώρας, ήταν το Delicatessen των Αδελφών Βασιλόπουλων στην οδό Σταδίου 19 που εγκαινιάστηκε το 1950. Στο κατάστημα υπήρχαν ευρωπαϊκά προϊόντα υψηλής ποιότητας. κάτι καθόλου αυτονόητο για την Ελλάδα της δεκαετίας του 1950. Προφανώς μπροστά στα ράφια και τα ψυγεία του συγκεντρώνονταν μέλη της μεγαλοαστικής τάξης της Αθήνας, καθώς βέβαια και το υπηρετικό τους προσωπικό. Πολύ τιμητική υπήρξε ασφαλώς η αναγνώρισή του ως επίσημου προμηθευτή της βασιλικής αυλής.

Τα εμπορικά καταστήματα και οι χώροι διασκέδασης ανέδειξαν τη Σταδίου στο δρόμο όπου σύχναζαν τα πλέον μορφωμένα και επιφανή μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας. Ήταν λοιπόν επόμενο να γίνει το καταλληλότερο σημείο συνάντησης των βιβλιόφιλων της Αθήνας με κέντρο το Βιβλιοπωλείο της Εστίας που στεγάστηκε στον αριθμό 32 το 1885. Καθώς στα τέλη του 19^ου αιώνα ήταν αρκετά περιορισμένος ο αριθμός των ανθρώπων που ήξεραν να διαβάζουν, η επιλογή του Γ. Κορδόνη να ιδρύσει ένα βιβλιοπωλείο είναι μια μάλλον ριψοκίνδυνη επιχειρηματική κίνηση αλλά και ενδεικτική για τη δυναμικότητα του κέντρου της πόλης. Μετά από περισσότερο από έναν αιώνα λειτουργίας στη Σταδίου, το Βιβλιοπωλείο μεταφέρθηκε στην οδό Σόλωνος όπου παρέμεινε έως την οριστική διακοπή λειτουργίας του το 2021.

Τη σκυτάλη πήρε το βιβλιοπωλείο ΙΑΝΟΣ που λειτουργεί στον αριθμό 24 της Σταδίου. Όχι μόνο ήταν ένα τοπόσημο για την πόλη αλλά εξελίχθηκε και σε στήριγμα της οδού Σταδίου στα δύσκολα χρόνια της οικονομικής κρίσης, όταν το κέντρο της πρωτεύουσας είχε χάσει τη ζωτικότητα του.

Χαρακτηριστικό της ταυτότητας της οδού Σταδίου υπήρξε η λειτουργία ξενοδοχείων σε αυτόν ήδη από τα τέλη του 19^ου και τις αρχές του 20^ου αιώνα. Σε όλο το μήκος του λειτουργούσαν περισσότερα από δέκα μεγάλα ξενοδοχεία. Στη συμβολή της οδού Σταδίου με την πλατεία Κοραή, λειτούργησε το πολυετές ξενοδοχείο «Η Αίγυπτος» που το διαδέχτηκε το ξενοδοχείο «Αι Αθήναι». Το κτίριο, έχοντας υποστεί ασφαλώς τις σχετικές μετατροπές, υπάρχει και σήμερα ως εμπορικό κατάστημα.

Μερικές δεκαετίες νεώτερο (1905), ήταν το ξενοδοχείο «Ανακτορικόν»  ή «Palace Hotel» το οποίο οικοδομήθηκε ακριβώς για να γίνει ξενοδοχείο στον αριθμό 22 του Μεγάρου Καλαμάρη της Σταδίου. Ήταν ένα πολυτελές ξενοδοχείο 75 δωματίων που διέθετε ηλεκτρικό φωτισμό, θέρμανση και ασανσέρ και απευθυνόταν στους πιο ευκατάστατους επισκέπτες της Αθήνας. Το κτίριο γκρεμίστηκε τη δεκαετία του 1960 δίνοντας τη θέση του στο «Esperia Palace Hotel» το οποίο με τη σειρά του διέκοψε τη λειτουργία του μετά από μισό αιώνα. Το νήμα παρέλαβε το 2023 το  πολυτελές NYX ESPERIA PALACE.

Επίσης στα πρώτα χρόνια του 20^ου αιώνα έχει τις ρίζες του ακόμα ένα σύγχρονο ξενοδοχείο της Αθήνας. Το 1909, ο αξιωματικός πυροβολικού Πέτρος Σαρόγλου κληροδότησε στη «Λέσχη Αξιωματικών Ξηράς και Θαλάσσης» τη μεγάλη περιουσία του με την επιθυμία να δημιουργηθεί και στην Αθήνα Λέσχη Αξιωματικών στο χώρο της οικίας του στην Ομόνοια. Ωστόσο, καταλληλότερο σημείο για την ανέγερση της Λέσχης θεωρήθηκε ο χώρος στη Λέωφ. Βασιλίσσης Σοφίας όπου βρίσκεται έως σήμερα. Ο χώρος της κατοικίας του Σαρόγλου αξιοποιήθηκε ωστόσο από το Δημόσιο όπου ανέγειρε το κτίριο του Ειρηνοδικείου Αθηνών το οποίο παρέμεινε στην Ομόνοια για δεκαετίες. Από το 2020 και μετά από χρόνια εγκατάλειψης το κτίριο βρήκε και πάλι τη θέση του στη ζωή του δρόμου ως το πολυτελές ξενοδοχείο MOXY.

Αλλά, ακόμα και αν έχει αλλάξει η εικόνα, η οδός Σταδίου παραμένει ο πολύβουος δρόμος, μια σημαντική οδική αρτηρία της Αθήνας, στην οποία συνυπάρχουν μέσα μεταφοράς, ιδιωτικά οχήματα, εργαζόμενοι, τουρίστες, καταναλωτές…

Σήμερα η οδός Σταδίου, όπως και ολόκληρο ο κέντρο της Αθήνας, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ίσως ως ένας δρόμος σε μετάβαση. Αρκετά από το εγκαταλελειμμένα κτίρια βρίσκονται σε διαδικασία ανακαίνισης, αναστήλωσης και αλλαγής χρήσης. Ολόκληρη η οικονομία της Αθήνας στρέφεται πλέον σε μεγάλο βαθμό στον τουρισμό και η οδός Σταδίου διεκδικεί κεντρικό ρόλο σε αυτή τη νέα πραγματικότητα. Ωστόσο, ακόμα και σήμερα, μια βόλτα στην οδό Σταδίου αναδεικνύει σχεδόν όλες τις περιόδους που έζησε η Αθήνα. Η δημιουργία της πρωτεύουσας, η οργάνωση του κράτους, η μετεξέλιξη της οικονομίας, οι δυσκολίες της οικονομικής κρίσης, η νέα διαδρομή που φαίνεται να ακολουθεί  η Αθήνα, όλα αποτυπώνονται στα ιστορικά κτίρια, στις σκαλωσιές, στα ακριβά μαγαζιά, στα κλειστά καταστήματα, στα σύγχρονα ξενοδοχεία…

Χρήσιμες Πηγές