Ο Χαλεπάς επιστρέφει στην Τήνο. Μια έκθεση για τον κορυφαίο Έλληνα γλύπτη, στο νησί του, το νησί του μαρμάρου και των μαρμαράδων. Μπορεί το έργο και η θρυλική ζωή του Γιαννούλη Χαλεπά να δεσπόζουν έτσι κι αλλιώς στην Τήνο, αλλά φέτος το καλοκαίρι η έκθεση «Χαλεπάς – Γλυπτικής μέγιστον μάθημα» που θα παραμείνει ανοικτή έως 16 Οκτωβρίου 2023, κάνει την παρουσία του κορυφαίου Έλληνα γλύπτη ακόμα πιο έντονη στο νησί του. Η έκθεση, που ήδη υποδέχεται επισκέπτες από όλο τον κόσμο, συγκεντρώνει δύο εξαιρετικά σημαντικά σύνολα έργων του Γιαννούλη Χαλεπά: τη συλλογή του Ιδρύματος Τηνιακού Πολιτισμού και τη συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση.

Η έκθεση «Χαλεπάς – Γλυπτικής μέγιστον μάθημα», σε επιμέλεια της Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά, μας δίνει τη μοναδική ευκαιρία να παρακολουθήσουμε την καλλιτεχνική πορεία του κορυφαίου δημιουργού, από τα πρώτα έργα του έως την ώριμη παραγωγή του στην Αθήνα, με 30 έργα που σηματοδοτούν την τρίτη καλλιτεχνική του περίοδο και βρίσκονται στη συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση. Κυρίως, όμως, σε αυτή την έκθεση μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τον «νέο» Χαλεπά, καθώς το «γλυπτικής μέγιστον μάθημα» (κατά τον Δημήτρη Πικιώνη) αφορά την προσέγγιση και κατανόηση της δημιουργικής πορείας του γλύπτη, ιδιαίτερα όταν επιστρέφει στο νησί και στην τέχνη του μετά από μεγάλη και δραματική διακοπή εργασίας 40 χρόνων. Ποιοι ήταν οι λόγοι και οι συνθήκες, γιατί στράφηκε στον πηλό και πού οδήγησε την τέχνη του καταλήγοντας στα σημαντικά έργα της τελευταίας περιόδου που φιλοτέχνησε στην Αθήνα; Παρά τις δυσκολίες, παλιές και νέες, στη ζωή του, παρακολουθούμε να αναδύεται ο «νέος» Χαλεπάς με μια συγκλονιστική προσπάθεια και προσήλωση στην έρευνα της «ουσίας» της γλυπτικής, όπως αυτός την αντιλαμβανόταν.

Μετά την έκθεση «Γιαννούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν», που πραγματοποιήθηκε την άνοιξη του 2022 στο Τελλόγλειο Ίδρυμα στη Θεσσαλονίκη, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Ωνάση, τα έργα του σπουδαίου γλύπτη ταξιδεύουν στον τόπο όπου γεννήθηκε, έζησε και εμπνεύστηκε, δημιουργώντας μια έκθεση που έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής του δημιουργίας.

Στη Χώρα, η Συλλογή Χαλεπά του Πανελληνίου Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου, που στεγάζεται στο Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού (ΙΤΗΠ), περιλαμβάνει το σημαντικότερο σύνολο γλυπτών της πρώτης και, κυρίως, της δεύτερης περιόδου του γλύπτη, όταν επιστρέφει στο νησί μετά τον εγκλεισμό του στο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας το 1902. Εκεί δημιουργεί ένα έργο διαφορετικό από αυτό της νιότης του, με ξεχωριστή σημασία για τη νεοελληνική γλυπτική. «Τα σημερινά του έργα εμφανίζουν τέχνην πρωτόγονον. Εις αυτά διέκρινα την γραμμήν, την φαντασίαν και τάσιν της νεωτέρας τέχνης» γράφει ο γλύπτης Θωμάς Θωμόπουλος το 1922, μετά από επίσκεψή του στην Τήνο. Και συνεχίζει: «Θα είναι τιμή διά την Ελλάδα, διά τον κόσμο όλον και προπαντός διά την Τήνον, η μέριμνα διασώσεως του έργου του Χαλεπά». Ανάμεσα στα έργα του αυτά ήταν το εντυπωσιακό Παραμύθι της Πεντάμορφης, καθώς και τα Σάτυρος και Έρως (τρεις σπουδαίες πρώιμες εκδοχές), Κοιμωμένη Αριάδνη, Ηρωδιάς, Μέγας Αλέξανδρος ζωντανός και νεκρός, που αποτελούν θησαυρούς και έργα αναφοράς για τη νεοελληνική γλυπτική.

Το Ίδρυμα Ωνάση δεν θα μπορούσε να λείπει από την έκθεση. Το επιβάλλει, άλλωστε, ο πλούτος των έργων του Χαλεπά που διαθέτει: ένα μεγάλο σύνολο γλυπτών, σχεδίων, προπλασμάτων και εκμαγείων από τη σημαντικότερη συλλογή έργων του γλύπτη, εκείνη των ανιψιών του, Βασίλη και Ειρήνης, οι οποίοι τον φιλοξένησαν στην Αθήνα την περίοδο 1930-1938. Από τη συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην Τήνο το εμβληματικό έργο Οιδίπους και Αντιγόνη, το πρώτο γλυπτό του μετά την εγκατάστασή του στην Αθήνα, δύο προσπάθειες για το θέμα Σάτυρος και Έρως (αρ. Χ, 1931, και ΧΙΙ, 1936), το πορτρέτο της ανιψιάς του Ευτυχίας με την αυτοπροσωπογραφία του στο πίσω μέρος, η Κοιμωμένη στη λεγόμενη «μακέτα Στρέφη» (1937) κ.ά.

Η επιμελήτρια της έκθεσης, Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, αναφέρει: «Η έκθεση “Χαλεπάς – Γλυπτικής μέγιστον μάθημα” ενώνει δύο σύνολα εξαιρετικά σημαντικά για το έργο του καλλιτέχνη: τη συλλογή του ΙΤΗΠ με έργα της πρώτης και, κυρίως, της δεύτερης περιόδου (Τήνου) του Χαλεπά και τη συλλογή έργων του Ιδρύματος Ωνάση, με έργα της δεύτερης και της τρίτης περιόδου του καλλιτέχνη. Συγκεντρώνοντας σχεδόν όλα τα σωζόμενα έργα του Χαλεπά της δεύτερης περιόδου στο νησί (1918-1930), μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη συνέχεια της δημιουργικής του παραγωγής στην Αθήνα (βλ. έργα συλλογής Ιδρύματος Ωνάση). Κυρίως, όμως, μπορούμε με μεγαλύτερη ενάργεια να κατανοήσουμε, μαζί με μαρτυρίες σε αρχειακό υλικό (σπάνιες φωτογραφίες), τη μεγάλη στροφή στο έργο του, όταν πλέον ξαναπιάνει την τέχνη του στην Τήνο· να συνειδητοποιήσουμε τον ρόλο του υλικού, αλλά και των εμποδίων που οδήγησαν στη διαμόρφωση της πλαστικής γλώσσας του “νέου” Χαλεπά. Ο ιδιοφυής δημιουργός, με μια σχεδόν αφοπλιστική αθωότητα μέσα στην ασκητική του απομόνωση στο νησί, ερευνά και μετατρέπει τις δυσκολίες σε νέο τρόπο έκφρασης, προσφέροντάς μας γενναιόδωρα το “Γλυπτικής μέγιστον μάθημα” κατά τον Δημήτρη Πικιώνη».

Ο Ευάγγελος Παρασκευάς-Γκύζης, Πρόεδρος του Ιδρύματος Τηνιακού Πολιτισμού, εξηγεί: «Ο εγκαινιασμός, το 2005, της μόνιμης έκθεσης έργων του Γιανούλη Χαλεπά στο Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού, με τη μεταφορά τής συλλογής του Πανελληνίου Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου στο μέγαρό του, σε αίθουσα που πήρε το όνομα του μεγάλου Τήνιου γλύπτη, αποτελεί την έναρξη μιας αλληλένδετης σχέσης μεταξύ του νεοσύστατου τότε Ιδρύματος και του έργου του Χαλεπά. Συνεχής μέριμνα του Ιδρύματος Τηνιακού Πολιτισμού είναι η συντήρηση των έργων που του έχουν ευγενώς παραχωρηθεί, η παρουσίασή τους σε χώρο προσβάσιμο σε όλους με μέσα που διευκολύνουν τη κατανόηση της τέχνης του Χαλεπά και η μετατροπή του σε άσβεστο φάρο γνώσης του πρωτοποριακού έργου και της ιδιαιτέρως βασανισμένης ζωής του πολυτάλαντου Γιαννούλη. Ταυτοχρόνως, φροντίζει για τη μελέτη του συνόλου του έργου του Χαλεπά και την προβολή της καλλιτεχνικής του κληρονομιάς μέσα από εκδόσεις, συνέδρια και συμμετοχές σε εκθέσεις αφιερωμένες σε αυτό. Η άμεση ανταπόκριση του προέδρου του Ιδρύματος Ωνάση, κ. Αντώνη Παπαδημητρίου, τόσο για τον δανεισμό των έργων του Ιδρύματος όσο και για την υποστήριξη της πρωτοβουλίας μας, καθώς και η προσφορά και η επιστημονική συμβολή της ομότιμης καθηγήτριας του ΑΠΘ και διευθύντριας του Τελλογλείου Ιδρύματος, κυρίας Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά, οδηγούν στην πραγματοποίηση της έκθεσης “Χαλεπάς – Γλυπτικής μέγιστον μάθημα”».

Ο Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου, Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, αναφέρει: «Με τον ευγενικό δανεισμό έργων στην Τήνο, ανανεώνουμε το ενδιαφέρον για έναν μεγάλο νεωτεριστή της εποχής του. Συμμετέχουμε έτσι σε έναν διάλογο ανάμεσα σε σπουδαία έργα, ώστε τελικός αποδέκτης να είναι ο επισκέπτης. Είναι μια οφειλόμενη τιμή στον ίδιο, τον γενέθλιο τόπο του και τη λαϊκή παράδοση εντός της οποίας δημιούργησε. Στην Τήνο του Γιαννούλη Χαλεπά προσφέρουμε ένα κομμάτι της δικής του “δωρεάς”, χάρη στην εξαιρετική συνεργασία με το Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού και την πολύτιμη συνδρομή της επιμελήτριας Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά. Και στους δύο οφείλουμε ιδιαίτερες ευχαριστίες και ειλικρινή σεβασμό».

Η επιμελήτρια της έκθεσης, Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά

Στην αποκλειστική ξενάγηση για το Days of Art in Greece από την υπεύθυνη εκθέσεων του Ιδρύματος Τηνιακού Πολιτισμού, Αθηνά Πέτκοβιτς ανακαλύψαμε -χάρη στην έμφαση που έδωσε στη λεπτομέρεια του έργου-  όλες τις περιόδους του δημιουργικού του έργου.  Σάτυροι, έρωτες, γοργόνες και Αφροδίτη μας μιλούν μέσα από το μάρμαρο, τον πηλό, τον μπρούντζο και  εμφανίζονται και στις δύο διαστάσεις μέσα από τα σπάνια σχέδια του καλλιτέχνη.

Όπως μας εξηγεί η κυρία Πέτκοβιτς διακρίνουμε ότι όσο ωριμάζει ο Χαλεπάς τα έργα γίνονται “διάτρητα” κατά μια έννοια, είναι συμπλεγματικοί όγκοι οι οποίοι αποδομούνται.

Όπως έλεγε και ο ίδιος “ό,τι σπάσει στο γλυπτό, εξαιτίας κάποιο ατυχήματος, δεν το χρειάζεται πλέον το έργο” καταδεικνύοντας έτσι μια νέα εποχή με τα στοιχεία της σύνθεσης και της αποδόμησης να λαμβάνει έντονη παρουσία.

Όπως αναφέρει η κυρία Πέτροβιτς, όλη του η ζωή ήταν μια σειρά από εμπόδια: αντιτίθεται η οικογένεια του στο έργο του, χάνει υποτροφίες, χάνει τον πρώτο βραβείο για τον Σάτυρο και η ψυχοσύνθεση του ασθενεί.

Παραμύθια, Μήδειες, σάτυροι, ήρωες, οι ίδιες οι αγαπημένες του ανιψιές, Ευτυχία, Μαριάννα και Ειρήνη ορίζουν τον υπέρτατο μυστικισμό στο έργο του.  “Στις Μήδειες που φιλοτεχνεί η πιο σημαντική ώρα της Μήδειας είναι η στιγμή της απόφασης και όχι της σφαγής”  λέει η κυρία Πέτκοβιτς. Η ίδια είναι περήφανη που κατάγεται από την Τήνο και που είναι υπεύθυνη της Συλλογής του Ιδρύματος. Με την κυρία Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά συνεργάζονται  από το 2005  όταν πρωτοστήθηκε η μόνιμη συλλογή. Το “Μυστικό” είναι το αγαπημένο έργο της ίδιας μαζί με τις Μήδειες.

“Τα δυσανάλογα έργα της δεύτερης περιόδου”, εξηγεί “, έχουν μέσα τους «Το Μυστικό». Ο Χαλεπάς έχει το σπουδαίο ταλέντο της υλοποίησης μιας έννοιας η οποία δεν αποδίδεται, καταφέρνει να οπτικοποιεί και τη Σκέψη.

Μας πληροφορεί ότι οι τηνιακοί μαρμαροτεχνίτες έχουν προσκληθεί κατά καιρούς να κατασκευάσουν κάποιο έργο του από πηλό στην μαρμάρινη εκδοχή του κάτι το οποίο δεν  συμβαίνει γιατί οι ίδιοι δηλώνουν αμετάκλητα  ‘’Δεν αγγίζεις Χαλεπά’’, “Δεν αγγίζουμε Θεό”.

Ζωγράφοι και γλύπτες έρχονται και κάνουν μελέτες πάνω στο έργο του. Η κυρία Πέτκοβιτς εξοικειώνει τους εκπαιδευόμενους με τον χώρο και τη μόνιμη συλλογή.

Ο διευθυντής του Ιδρύματος Μάρκος Βιδάλης μάς μίλησε για την επιτυχή ιστορία και επιτυχία του Ιδρύματος Τηνιακού Πολιτισμού : “Το κτίριο, αρχικά ένα παλιό ξενοδοχείο πολυτελείας χτίστηκε το 1926 από τον Έλληνα επιχειρηματία της Αλεξάνδρειας, Αργύρη Βιριδάκη, και λεγόταν αρχικά Ξενοδοχείο Βιριδάκη. Το 1930 το πήρε μετά από δημοπρασία ο Πολυμέρης, πλούσιος από τη Ζαγορά Πηλίου, σαν κληροδότημα στη Ζαγορά Πηλίου. Από τότε μετατράπηκε και σε νοσοκομείο, και έπειτα έγινε ορφανοτροφεία για τα ορφανά του πολέμου, μετά έμειναν κάποιοι Ρουμάνοι μέτοικοι το 1950-1960. Στέγασε δημόσιες υπηρεσίες μέχρι το 1977 που το αγόρασε το Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου.

Παραδόθηκε στον Πολιτισμό ως συνεδριακό και εκθεσιακό κέντρο.

Κάθε χρόνο παρουσιάζουμε τη μόνιμη έκθεση καθώς και εποχικές εκθέσεις.

Το Ίδρυμα λαμβάνει δωρεές από σύγχρονους Τήνιους καλλιτέχνες τους οποίους παρουσιάζει και προβάλλει. Κάνουμε σημαντικά φεστιβάλ Μουσικής όπως το Jazz Festival κάθε Αύγουστο και βέβαια εκπαιδευτικά σεμινάρια για τις τέχνες και τις νέες τάσεις σε αυτές.

Το Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού έχει μια διεθνή διάσταση, πλέον πολλοί συνδυάζουν τις διακοπές τους  στο νησί της Τήνου με επίσκεψη στο Ίδρυμα, τις εκθέσεις του και τις εκδηλώσεις του”.

Η έκθεση τελεί υπό την αιγίδα της Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κατερίνας Σακελλαροπούλου, και οργανώνεται από το Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση και τη συνεργασία του Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών ΑΠΘ.

Επιμέλεια έκθεσης: Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά. 10 Ιουνίου – 16 Οκτωβρίου 2023 І Μέγαρο Ιδρύματος Τηνιακού Πολιτισμού, Χώρα Τήνου

Μέγαρο Ιδρύματος Τηνιακού Πολιτισμού, Χώρα Τήνου

Ακτή Γ. Δρόσου | 2283 029070

Διάρκεια έκθεσης: 10 Ιουνίου – 16 Οκτωβρίου 2023

Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη & Πέμπτη: 9:00 – 14:30

Παρασκευή – Κυριακή: 10:00 – 14:00 & 19:00 – 21:30