Πανεπιστημιακό Κέντρο Ερευνών Πεδίου (ΠΑΚΕΠΕ), Δρ. Χάρης Ψάλτης

Ιστορικά, έχει αμφισβητηθεί κατά καιρούς το κατά πόσο η δημοκρατία είναι η ιδεατή μορφή πολιτεύματος ή αν είναι απλά μια από τις εναλλακτικές μορφές διακυβέρνησης. Στον αντίποδα της δημοκρατίας, όπου η εξουσία της ηγεσίας πηγάζει από το λαό, στέκονται τα αυταρχικά/δικτατορικά καθεστώτα όπου η εξουσία και η δύναμη συγκεντρώνονται στην ηγεσία η οποία και ασκεί απόλυτο έλεγχο πάνω στους πολίτες.

Αντλώντας από τη δυσαρέσκεια των πολιτών για την ανεπαρκή διαχείριση των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρίσεων (πχ. οικονομική κρίση, μεταναστευτικό και προσφυγικό φαινόμενο, πανδημία Covid-19), τα λαϊκιστικά κόμματα και τα  κόμματα της ριζοσπαστικής δεξιάς ενδυναμώνονται. Τα νέα αυτά κόμματα αποκτούν δυναμική που θα μπορούσε να στοχεύσει κατά των καθιερωμένων κομμάτων και να αναδιαμορφώσει την πολιτική σκηνή, επηρεάζοντας τις προσδοκίες αλλά και τις εκτιμήσεις των πολιτών για τη δημοκρατία και τη λειτουργία της.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι η στάση των πολιτών είναι ο πλέον σημαντικός παράγοντας για τη διασφάλιση της ανθεκτικότητας της δημοκρατίας σε περιόδους πίεσης, είναι απολύτως σημαντικό να δούμε κατά πόσον έχουν αλλάξει ή όχι οι εκτιμήσεις των πολιτών για τη δημοκρατία. Η ΕΚΕ, διαπιστώνοντας τη διακύμανση στις προτιμήσεις των πολιτών όσον αφορά τις διαστάσεις της δημοκρατίας, «χωρίζει» τη δημοκρατία σε συνιστώσες που ανταποκρίνονται σε πέντε μοντέλα: το Φιλελεύθερο, το Σοσιαλδημοκρατικό, της Άμεσης Δημοκρατίας, το Λαϊκιστικό και το Πολυεπίπεδο μοντέλο. Με ερωτήσεις που αφορούν το καθένα από τα παραπάνω μοντέλα, στην ΕΚΕ γίνεται αρχικά αξιολόγηση του πόσο σημαντική κρίνεται η κάθε μια συνιστώσα της δημοκρατίας και έπειτα πόσο καλά λειτουργεί στη χώρα. Η μέτρηση αυτή, βέβαια, αφορά τις υποκειμενικές αντιλήψεις των ίδιων των πολιτών.

Ως η πιο σημαντική διάσταση για τους/τις Ελληνοκύπριους/ες πολίτες αναφορικά με την αξιολόγηση της σημαντικότητας των διαστάσεων της δημοκρατίας κατατάσσεται η διάσταση του κράτους δικαίου που αντιστοιχεί στο Φιλελεύθερο μοντέλο δημοκρατίας. Η ερώτηση ‘Τα δικαστήρια να μεταχειρίζονται τον καθένα ισότιμα’  λαμβάνει τον υψηλότερο μέσο όρο (9,14). Ως η δεύτερη πιο σημαντική διάσταση για τη δημοκρατία αναδεικνύεται η διάσταση της ισότητας  που ανήκει στο μοντέλο Σοσιαλδημοκρατίας. Η αντίστοιχη ερώτηση ‘Η κυβέρνηση προστατεύει τους πολίτες από τη φτώχεια’  καταγράφει μέσο όρο 8,98. Τον χαμηλότερο μέσο όρο καταγράφει η διάσταση του αντί-ελιτισμού του Λαϊκιστικού μοντέλου με την ερώτηση ‘Οι απόψεις των απλών ανθρώπων υπερισχύουν της ελίτ’ να καταγράφει μέσο όρο 7,56, μέσος όρος ο οποίος είναι βέβαια αρκετά υψηλός σε απόλυτους αριθμούς.

Σε ότι αφορά τη μέτρηση των εκτιμήσεων των πολιτών κατά πόσο λειτουργούν αυτές οι διαστάσεις της δημοκρατίας, η διάσταση που εκτιμάται ότι λειτουργεί καλύτερα στην Κύπρο είναι η διάσταση του ανταγωνισμού που ανήκει στο φιλελεύθερο μοντέλο δημοκρατίας, με την ερώτηση ‘Οι εθνικές εκλογές στην Κύπρο είναι ελεύθερες και δίκαιες’ να καταγράφει τον υψηλότερο μέσο όρο (6,68). Τον χαμηλότερο μέσο όρο κατέγραψε και πάλι η διάσταση του αντί-ελιτισμού του Λαϊκιστικού μοντέλου με την ερώτηση ‘Στην Κύπρο, οι απόψεις των απλών πολιτών υπερισχύουν των απόψεων της πολιτικής ελίτ’ να καταγράφει τον χαμηλότερο μέσο όρο (2,32).

Σύγκριση σημαντικότητας και λειτουργίας των διαστάσεων της δημοκρατίας στην Κύπρο

Στη χώρα μας παρατηρείται ένα πολύ μεγάλο χάσμα μεταξύ της σημασίας που έχουν οι δημοκρατικές αρχές για τους πολίτες και στο πώς οι ίδιοι πιστεύουν ότι αυτές πραγματώνονται στην καθημερινότητά τους. Αυτό το χάσμα εμφανίζεται να είναι πιο εκτεταμένο για τις εκτιμήσεις των πολιτών όσον αφορά τη λογοδοσία των κομμάτων. Ενώ η σημασία του να τιμωρούνται στις εκλογές τα κόμματα της κυβέρνησης που δεν έκαναν σωστά τη δουλειά τους αξιολογείται ως πολύ υψηλή, ο τρόπος που αυτό εκδηλώνεται στην πραγματικότητα σήμερα στην Κύπρο εκτιμάται ως μη ικανοποιητικός. Παρόμοιο φαινόμενο παρατηρείται και όσον αφορά την ερώτηση ‘οι απόψεις των πολιτών υπερισχύουν εκείνων της πολιτικής ελίτ’ και για την ερώτηση ‘η κυβέρνηση προστατεύει όλους τους πολίτες από τη φτώχεια’. Η απόσταση μεταξύ σημαντικότητας της δημοκρατίας και ικανοποίησης του/της Κύπριου/Κύπριας πολίτη πρέπει να προβληματίζει τους αρμόδιους όσον αφορά τους τομείς όπου η δημοκρατία κρίνεται λειψή.

Το χάσμα αυτό φανερώνεται και όταν οι συμμετέχοντες/ουσες ερωτώνται για τη σημαντικότητα και τη λειτουργία της δημοκρατίας συνολικά. Η σημαντικότητα της δημοκρατικής διακυβέρνησης λαμβάνει πολύ υψηλή αξιολόγηση από τους συμμετέχοντες/ουσες και συγκεντρώνει μέσο όρο 9,11.  Αντίθετα, η ερώτηση που αφορά την ικανοποίηση των ατόμων με τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία στη Κύπρο καταγράφει ένα μέσο όρο πολύ χαμηλότερο της τάξης του 4,17. Ακόμη πιο προβληματική παρουσιάζεται η μεταβολή της σημασίας και της ικανοποίησης με τη δημοκρατία μέσα στον χρόνο. Αναλυτικά, ενώ στην Ευρώπη συνολικά δεν φαίνεται να υπάρχει μεγάλη αλλαγή από το 2012, στην Κύπρο η ιστορία είναι διαφορετική. Από το 2012 στο 2020 στην Κύπρο η ικανοποίηση από τη Δημοκρατία πέφτει σημαντικά. Το ανησυχητικό είναι ότι μαζί με την ικανοποίηση φαίνεται να μειώνεται ακόμα πιο κάτω από τα επίπεδα του 2012, σε μικρότερο αλλά σημαντικό βαθμό, και η σημασία που αποδίδεται στην Δημοκρατία.

Σύγκριση σημαντικότητας και λειτουργίας της δημοκρατίας συνολικά στην Κύπρο

Εκτίμηση λειτουργίας της δημοκρατίας συνολικά στην Κύπρο μέσα στον χρόνο

Το 2020, η σημασία της Δημοκρατίας παραμένει μεν μεγάλη για τους/τις περισσότερους/ες Κύπριους/ες πολίτες οι οποίοι/ες δεν θα άλλαζαν τη δημοκρατική διακυβέρνηση με ένα απολυταρχικό καθεστώς, αλλά από την άλλη αναδεικνύεται και ένα καθόλου αμελητέο ποσοστό που δεν καταδικάζει τον αυταρχικό τρόπο διακυβέρνησης. Συγκεκριμένα, περίπου τρεις στους δέκα συμφωνούν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό ότι είναι αποδεκτό να υπάρχει ένας ηγέτης υπεράνω του νόμου. Το αν αυτή η μερίδα προτίμησης της απολυταρχίας παραμείνει στην πολιτική σκηνή μένει να το δούμε μέσα από τους επόμενους γύρους της ΕΚΕ. Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί πως στην Κύπρο η αφοσίωση σε έναν ηγέτη σημειώνει χαμηλότερη αποδοχή απ’ ότι η μέση Ευρώπη, εύρημα καθησυχαστικό.

Σύγκριση σημαντικότητας δημοκρατικής διακυβέρνησης και απολυταρχικού καθεστώτος.

Έπειτα, οι συμμετέχοντες/ουσες ερωτήθηκαν σχετικά με την ανταποκρισιμότητα της κυβέρνησης, δηλαδή την ικανότητά της να ικανοποιεί τους κυβερνώμενους εκτελώντας κυβερνητικές πολιτικές με τρόπο που να ανταποκρίνεται στις  απαιτήσεις του κοινού. Συγκεκριμένα, οι περισσότεροι συμμετέχοντες/ουσες (88.6%) δήλωσαν ότι η κυβέρνηση πρέπει να αλλάζει τις πολιτικές της ώστε να ευθυγραμμίζεται με την κοινή γνώμη. Κι εδώ, παρατηρείται απόσταση μεταξύ του τι επιθυμούν οι περισσότεροι πολίτες και το τι αντιλαμβάνονται να γίνεται πραγματικά στη χώρα τους, αφού η πλειοψηφία δήλωσε ότι αλλαγή στις κυβερνητικές πολιτικές παρατηρείται σπάνια. Από την άλλη, στην Κύπρο η μερίδα που θεωρεί ότι καλύτερο για τη δημοκρατία είναι η κυβέρνηση να επιμένει στις αποφάσεις της ανεξαρτήτως της κοινής γνώμης, θεωρεί ότι αυτό γίνεται αρκετά συχνά στον τόπο μας. Εδώ παρατηρείται συμφωνία μεταξύ αυτών που επιλέγουν ότι η κυβέρνηση πρέπει να αλλάζει και των υπολοίπων που θεωρούν ότι πρέπει να επιμένει: και οι δύο μερίδες του πληθυσμού θεωρούν ότι η κυβέρνηση συνήθως επιμένει στις πολιτικές της, δηλαδή δεν τις αλλάζει συχνά, ανεξαρτήτως της κοινής γνώμης. Αυτή η αντίληψη εκδηλώνει ένα δημοκρατικό έλλειμμα, μιας και οι πολίτες θεωρούν ότι η κοινή γνώμη δεν εισακούγεται (καλώς για μια μειοψηφία αλλά κακώς για τη πλειοψηφία).

Σύμφωνα με περαιτέρω αναλύσεις, άτομα με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο είναι πιο πιθανό να αποδίδουν μεγαλύτερη σημαντικότητα στη δημοκρατία αλλά και λιγότερο πιθανό να υποστηρίξουν έναν αυταρχικό ηγέτη. Μεγαλύτερη ικανοποίηση από τη λειτουργία της δημοκρατίας στην Κύπρο εκδηλώνουν μεγαλύτερα σε ηλικία άτομα, άτομα με υψηλότερο βαθμό θρησκευτικότητας και άτομα που διαμένουν σε αγροτικές περιοχές. Επιπλέον, άτομα με υψηλότερο εισόδημα είναι πιο πιθανό να αποδίδουν μεγαλύτερη σημαντικότητα στη δημοκρατία, ενώ άτομα με χαμηλότερο εισόδημα είναι πιο πιθανό να υποστηρίξουν έναν αυταρχικό ηγέτη. Τέλος, οι συμμετέχοντες που τοποθετούταν στα δεξιά στην πολιτική κλίμακα απέδιδαν μεγαλύτερη σημαντικότητα στη δημοκρατία αλλά κατέγραφαν και υψηλότερη ικανοποίηση από τη λειτουργία της στην Κύπρο.

Η δημοκρατία στην Κύπρο παραμένει μια θεμελιώδης αρχή, την οποία οι περισσότεροι/ες πολίτες δεν θα άλλαζαν. Ωστόσο, όσο δεδομένη και αν λαμβάνεται η σημασία της δημοκρατικής διακυβέρνησης, η πραγμάτωσή της στη χώρα μας κάθε άλλο παρά δεδομένη φαίνεται να είναι για τους/τις πολίτες της, αναδεικνύοντας σοβαρά δημοκρατικά ελλείμματα. Η δημοκρατία, επομένως, απαιτεί διαρκή επαγρύπνηση ώστε ο κρατικός μηχανισμός να αποκρίνεται διορθωτικά στην επιθυμία της κοινής γνώμης όταν παρατηρείται ασυμφωνία μεταξύ προσδοκιών και πραγματικότητας. Άλλωστε, η ίδια η ουσία της δημοκρατίας έγκειται ακριβώς στην εκλογή εκπροσώπων της κοινής γνώμης. Με σκοπό η δημοκρατία να παραμένει στον δρόμο που επιθυμούν οι πολίτες, αναγκαίες είναι κοινωνικές έρευνες μεγάλου εύρους, όπως είναι και η ΕΚΕ, ώστε ο κρατικός μηχανισμός να συγχρονίζεται με την τάση της κοινωνίας των πολιτών.