Κατερίνα Δέδε, Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, Λίνα Λούβη, Ηλίας Νικολακόπουλος, Σωτήρης Ριζάς (επιμέλεια)

Έκδοση Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων & Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών/Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2022

Ο τόμος είναι ένα λαμπρό αποτέλεσμα της γόνιμης συνεργασίας δύο κορυφαίων θεσμών που από την πλευρά του ο καθένας υπογραμμίζει την ουσιαστική/πραγματική και τη συμβολική/νοητική ισχυροποίηση της δημοκρατίας στη χώρα μας: του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων και του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (διά του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών). Η ολοκληρωμένη εργασία εμπεριέχει τον χάρτη, ένα είδος βιογραφίας του ελληνικού κοινοβουλευτισμού. Στον τόμο καλύπτεται ένα κενό στο βαθμό που παρουσιάζεται πλέον το σύνολο των κομματικών σχηματισμών που εκπροσωπήθηκαν στο Κοινοβούλιο κατά την μακρά περίοδο 1844-1967, με στόχο αφενός να αποτυπωθεί η συνέχεια του κομματικού φαινομένου ως μοχλού της Δημοκρατίας και αφετέρου να αναδειχθούν οι σταδιακές μεταλλάξεις του.

Τη συγγραφή των 135 λημμάτων, στα οποία περιλαμβάνονται κόμματα, Κοινοβουλευτικές Ομάδες και συνασπισμοί κομμάτων, ανέλαβαν και διεκπεραίωσαν 48 ιστορικοί και πολιτικοί επιστήμονες αξιοποιώντας στην τεκμηρίωσή τους τόσο πρωτογενείς όσο και δευτερογενείς πηγές. Έτσι, σε μορφή λημματογράφησης, παρουσιάζεται ο πλήρης θεσμικός αντικατοπτρισμός των εθνικών μας επιλογών μέσα από τα εκπροσωπηθέντα κομματικά σχήματα στο Κοινοβούλιο. Τα σχήματα αυτά και οι κομματικοί οργανισμοί, στο μέτρο που εξέφρασαν τους πολιτικούς προσανατολισμούς του εκλογικού σώματος στη μακρά περίοδο 123 χρόνων, έχουν μια ιδιαίτερη και βαρύνουσα ιστορική και πολιτική σημασία.

Στην Ελλάδα, ήδη από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, το αίτημα ενός αντιπροσωπευτικού συστήματος με δημοκρατική προοπτική υπήρξε διάχυτο στις συνταγματικές επεξεργασίες των επαναστατικών Εθνοσυνελεύσεων. Σε συνδυασμό με την ψήφιση του πρώτου εκλογικού νόμου τον Νοέμβριο του 1822, με τον οποίο αναδείχθηκαν τα μέλη των Εθνοσυνελεύσεων και του Βουλευτικού, τέθηκαν —μεσούσης της Επανάστασης— τα θεμέλια του αντιπροσωπευτικού συστήματος. Η ευρύτερη αποδοχή και διάδοση φιλελεύθερων ιδεών (έστω και σε πρωτόλεια μορφή) μετασχημάτισαν παραδοσιακές, τοπικού χαρακτήρα, συσσωματώσεις σε πολιτικές φατρίες που διεκδίκησαν τον όρο «κόμμα», επιβίωσαν την περίοδο της απόλυτης μοναρχίας και αξίωσαν την ψήφιση συντάγματος, καθώς και την επαναφορά των εκλογικών διαδικασιών. Το Σύνταγμα του 1844 αποτέλεσε τομή, καθώς εγκαινίασε μια νέα περίοδο λειτουργίας των ελληνικών πολιτικών κομμάτων, η οποία, όπως και σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, δεν υπήρξε ευθύγραμμη, αλλά γνώρισε αναβαθμούς και ταλαντεύσεις.

Το δίχως άλλο, το έργο δεν προσφέρει απλώς ένα επιστημονικό ιστορικό και πολιτικό πανόραμα της κομματικής ζωής. Αποτελεί μια στέρεη βάση αναφοράς στο βαθμό που, σε πρώτο επίπεδο, αποτυπώνει τις προσπάθειες της επιστημονικής κοινότητας να οργανώσει την έρευνα, την καταγραφή και τον στοχασμό της για την ολόπλευρη κατανόηση του κομματικού και ευρύτερα του πολιτικού φαινομένου. Στον τόμο, τον οποίο επιμελήθηκαν οι Κατερίνα Δέδε, Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, Λίνα Λούβη, Ηλίας Νικολακόπουλος και Σωτήρης Ριζάς, δεν περιγράφονται μόνον τα κόμματα, αλλά και οι ιδιαίτερες δυναμικές της κάθε εποχής και τα πρόσωπα που ώθησαν στη δημιουργία τους, ενώ προσφέρεται και μία γλαφυρή απεικόνιση της ελληνικής πολιτειακής εξέλιξης ως μέσο αντίδρασης στις παγκόσμιες μεταρρυθμίσεις και αλλαγές. Έτσι, ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με τη συνολική ιστορία των πολιτικών κομμάτων κόμματος ως βασικού παράγοντα της ελληνικής πολιτείας, από τις πρώιμες μορφές του κόμματος μέχρι και την ανάδειξή του σε βασικό πυλώνα της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Άλλωστε, από τις προσωποκεντρικές και τις τοπικές πολιτικές φατρίες μέχρι την οργάνωση πολυδιάστατων εθνικών κομμάτων ως μέσου έκφρασης νέων ιδεών, η ταραχώδης πορεία του κοινοβουλευτικού κομματικού φαινομένου αντικατοπτρίζει την ίδια την πορεία του ελληνικού κράτους.

Επιπλέον, σε ένα δεύτερο επίπεδο, ο τόμος αποτελεί μια καλή αφετηρία θεωρητικών και συγκριτικών προσεγγίσεων για την πληρέστερη κατανόηση και ερμηνεία της πολιτικής ζωής την Ελλάδα από τις απαρχές του κοινοβουλευτισμού έως την Απριλιανή δικτατορία του ’67.

Διαβάζοντας κάποιος τα λήμματα του τόμου, αμέσως διαπιστώνει τις διακυμάνσεις της ελληνικής πολιτικής ζωής, τις παλινωδίες, τις ελληνικές φαντασιώσεις, τις διαβρώσεις, αλλά βεβαίως και τις πρωτοπορίες, τα ρεύματα, τις προσδοκίες, όπως και τις ξένες επιρροές, τους έντονους διχασμούς –πολιτικούς κυρίως και λιγότερο κοινωνικούς– που διαπέρασαν την ελληνική πολιτική ζωή και δημιούργησαν συγγνωστές και ασύγγνωστες συνέπειες αλλά και υλικά πολιτικής κουλτούρας τα οποία, εν πολλοίς, επηρεάζουν το πολιτικό θυμικό των πολιτών μέχρι τις μέρες μας.  Από τον εκλογικό νόμο της 18ης Μαρτίου 1844 που καθιέρωσε ουσιαστικά την καθολική (την ανδρική) ψηφοφορία, η οποία κατοχυρώθηκε και συνταγματικά με την αναθεώρηση του 1864, έως την κάμψη των πολιτικών και κοινωνικών αντιστάσεων το 1952, οπότε και οι γυναίκες απέκτησαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα και ψήφισαν για πρώτη φορά το 1956, είχε περάσει σχεδόν ένας αιώνας. Ωστόσο, οι εξελίξεις όπως οι παραπάνω, διευκόλυναν τη σταδιακή αποδέσμευση των πρώιμων κομματικών συσσωματώσεων από τον ανδροκρατικό, προσωποκεντρικό και πελατειακό χαρακτήρα που είχαν αρχικά και επέτρεψαν τη μετεξέλιξή τους σε σχετικά σταθερούς διαχρονικούς οργανισμούς, πυλώνες για τη λειτουργία του σύγχρονου δημοκρατικού πολιτεύματος.

Η πλούσια εικονογράφηση και το «Ευρετήριο προσώπων» με το οποίο συμπληρώνεται το Λεξικό είναι στοιχεία εκ των ων ουκ άνευ για τον αναγνώστη, τον ερευνητή αλλά και τους σκοπούς της έκδοσης. Περιττό να λεχθεί ότι το παρόν βιβλιογραφικό σημείωμα είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Ηλία Νικολακόπουλου, η συμβολή του οποίου υπήρξε σημαντική στην πολιτική σκέψη και στις εκλογικές διαδικασίες στην Ελλάδα, όσο σημαντική υπήρξε η φιλία του και η συναδελφικότητά του.

*του Θανάση Βασιλεί0υ